Kim jest “Prorok”? Kardynał Wyszyński jako bohater filmów

Rozmawiałem z katechetką, której uczennica uczestniczyła w olimpiadzie wiedzy
biblijnej. Świetnie znała Ewangelię wg św. Łukasza, jednak dziewczynę pokonało pytanie o uzdrowienie kobiety w szabat: odpowiedziała, że Jezus uzdrowił ją ze starości. Skąd wziął się ten pomysł? Ze sceny, którą uczennica zapamiętała z animowanej adaptacji Ewangelii.

A co zapamiętałaby tamta uczennica z filmowych wizerunków Prymasa Tysiąclecia?

Filmy dokumentalne: rocznicowe i okolicznościowe

Sam Prymas miał niewiele okazji, by ujrzeć się na ekranie. Być może zobaczył zrealizowany na zamówienie episkopatu dokument Andrzeja Trzos-Rastawieckiego Pielgrzym (1979), relacjonujący pielgrzymkę Jana Pawła II do ojczyzny.

Filmy, których bohaterem był Prymas Polski, powstawały dopiero po jego śmierci. Prymas Tysiąclecia (1981) wyprodukowany został w czasie krótkiej posierpniowej odwilży: jego reżyserem był Edmund Zbigniew Szaniawski, dokumentalista związany z wojskową wytwórnią Czołówka, realizujący, co było wtedy ewenementem, również filmy o tematyce religijnej (m.in. Błogosławiona Maria Teresa Ledóchowska, 1977; Wizyta Jana Pawła II w Polsce, 1979; Skarby jasnogórskie, 1981). Ten 70-minutowy biograficzny film o Wyszyńskim był jednak wyjątkiem: kolejne powstały dopiero po kilkunastu latach! W 1995 r. Szaniawski zrealizował godzinny dokument Lata więzienne Prymasa Wyszyńskiego (1953–1956), zaś Wincenty Ronisz, specjalizujący się w filmach o tematyce wojskowej, w 1997 r. nakręcił pełnometrażowy dokument Soli Deo, w którym posłużył się filmowymi materiałami archiwalnymi, wycinkami z prasy, wypowiedziami osób z otoczenia Prymasa (m.in. ks. Stanisława Skorodeckiego, abp. Ignacego Tokarczuka, bp. Bronisława Dembowskiego, o. Jerzego Tomzińskiego), fragmentami jego kazań, przemówień i listów pasterskich.

Na przełomie wieków, Przed zbliżającym się 100-leciem urodzin Prymasa powstały kolejne dokumenty: Kardynał Stefan Wyszyński (reż. Zbigniew Wawer, Włodzimierz Rekłajtis, Tadeusz Kondracki, 2000) przedstawia biografię na tle dziejów Polski, Kromka chleba. Fragmenty Zapisków więziennych kardynała Stefana Wyszyńskiego (reż. Paweł Skurski, 2001) jest filmową impresją opartą na wspomnieniach Prymasa, dwuczęściowy Non possumus (reż. Paweł Woldan, 2001) również sięga po materiał archiwalny, by pokazać człowieka ogromnej wiary, prowadzącego Kościół w czasach totalitaryzmu; Świadectwo drogi. Stefan Kardynał Wyszyński (2002) Woldana składa się z relacji ludzi, którzy towarzyszyli prymasowi w jego posłudze, m.in. kard. Józefa Glempa, ks. Zdzisława Peszkowskiego, siostrzenicy prymasa Danuty Sułek i pań ze świeckiego Instytutu Pomocnic Maryi Jasnogórskiej.

Uwięzienie prymasa zainteresowało Rafała Wieczyńskiego, który w filmie Skrawek nieba (2002) skoncentrował się na rocznym pobycie w Prudniku. Kolejne filmy zawdzięczamy Pawłowi Woldanowi: Uwięziony prymas (2003) opowiada o trzech latach odosobnienia w Rywałdzie, Stoczku Warmińskim, Prudniku i Komańczy, zaś Jan Paweł II i prymas Stefan kardynał Wyszyński (2008) przybliża relacje dwóch hierarchów. O ile w spektaklu Złodziej w sutannie (2008) prymas pojawia się jako postać drugoplanowa (bohaterem jest ks. Jerzy Wójcik i akcja uwolnienia w 1972 r. „zaaresztowanego” przez władze obrazu Matki Bożej Częstochowskiej), o tyle spektakl Prymas w Komańczy (2009) w centrum uwagi stawia wydarzenia, które także dzięki Marii Okońskiej prowadzą do napisania Ślubów Jasnogórskich i programu Wielkiej Nowenny, przygotowującej do Millenium Chrztu Polski.

Historia internowania to temat fabularyzowanego dokumentu Jako w Niebie, tak i w Komańczy (reż. Maciej Wójcik, 2017). Inną perspektywę przyjął Kryptonim „Prorok” (reż. Cezary Gmyz, 2016), przybliżający historię kard. Wyszyńskiego w świetle akt sprawy o kryptonimie „Prorok”, w ramach której prymas był inwigilowany przez SB.

Zainteresowania dokumentalistów postacią prymasa zintensyfikowały się przed jego
beatyfikacją, planowaną na czerwiec 2020 r.: powstały wtedy seriale dokumentalne Umarł, aby żyć. Rzecz o Stefanie kardynale Wyszyńskim (reż. Grzegorz Sadurski, 2020), Pasterz (reż. Piotr Kot, 2020) oraz film Wyszyński. Wróg numer 1 (reż. Jacek Tarasiuk, 2020), ukazujące prymasa na tle wydarzeń XX w. W filmie Ojciec i pasterz. Kardynał Stefan Wyszyński (reż. Piotr Górski, 2020) obok przypomnienia nauczania i przełomowych wydarzeń została pokazana także codzienność prymasa. Film Ojciec (reż. Tomasz Kamiński, 2020) koncentruje się na życiu osobistym prymasa, jego wierze, akcjach duszpasterskich, poruszając też tematykę związaną z polityką, czy inwigilację księży współpracujących z UB i SB. Film Wyszyński. Dobry kontakt w niebie (reż. Jacek Tarasiuk, 2021) opowiada o cudzie, jakim było uzdrowienie 19-letniej kandydatki do zakonu, otoczonej przez siostry modlitwą za wstawiennictwem Prymasa. KUL był zawsze w jego sercu (reż. Grażyna Czermińska, 2021) przywołuje więź między ks. Wyszyńskim a Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. Do lat uwięzienia wraca dokument Prymas uwięziony (reż. Dariusz Deberny, 2021), podczas gdy Będziesz miłował (reż. Michał Szymanowicz, 2022) przedstawia niezłomną postawę kardynała wobec systemu komunistycznego i zaangażowanie w obronę godności i praw człowieka.

Autorska fantazja wmieszana w historię

Oczywiście, trzeba zdawać sobie sprawę, że także w filmach dokumentalnych obecna jest kreacja odautorska, a inscenizacje i rekonstrukcje realizowane są wiele lat po ukazywanych wydarzeniach. Z tym większą uwagą i ostrożnością powinno się traktować filmy fabularne, które z zasady posługują się fikcją.

Prymas. Trzy lata z tysiąca (reż. Teresa Kotlarczyk, 2000), pierwszy film fabularny,
którego bohaterem jest kard. Wyszyński, opowiada o latach uwięzienia. Krzysztof Kornacki w Światowej encyklopedii filmu religijnego zauważa, że twórcy podeszli do postaci w sposób ambiwalentny: „Z jednej strony z szacunkiem – umieszczają napisy informujące o miejscach, datach i historycznym kontekście zdarzeń, ukazują w początkowych scenach represje władzy wobec Kościoła, przywołują autentyczne postaci i wydarzenia ówczesnej polityki. Z drugiej strony – z dezynwolturą: poczynając od szczegółów (Prymas nie przemawiał z ambony w ornacie, odprawiał Msze w pokoju, a nie w kaplicy itd.), na sprawach generalnych kończąc (zabieg połączenia trzech pierwszych miejsc odosobnienia w jedno, wątek sobowtóra czy wizje Prymasa, których w Zapiskach znaleźć nie sposób)”.

Cierpienia czasu komunizmu wracają w filmie Zaćma (reż. Ryszard Bugajski, 2016),
którego bohaterka, była funkcjonariuszka Służby Bezpieczeństwa, przypominająca Julię Brystygierową, przybywa do podwarszawskiego klasztoru, gdzie ma nadzieję spotkać się z biskupem. Miejsce nawiązuje do ośrodka w Laskach, Grzegorz Łęcicki zwraca jednak uwagę, że „rozmowa J. Brystygierowej z księdzem prymasem na początku lat 60. w Laskach jest wytworem fantazji twórców filmu”.

Laski są miejscem akcji wojennego filmu Wyszyński. Zemsta czy przebaczenie (reż.
Tadeusz Syka, 2021), który opowiada o dniach powstania warszawskiego oraz działalności ks. Wyszyńskiego jako kapelana Armii Krajowej w Puszczy Kampinoskiej i w szpitalu powstańczym. Wobec okrucieństw wojny ks. Wyszyński stawia sobie pytania: „Jestem teraz żołnierzem, mam walczyć, ale w obronie. Różańcem czy pięścią? Wiara nakazuje miłować bliźniego, ale jak to czynić podczas wojny?” Finałowa scena daje odpowiedź: wiatr znad płonącej Warszawy przywiewa do Wyszyńskiego nadpaloną kartkę z Biblii z cytatem: „Będziesz miłował”.

Bardziej o politykę niż o duchowość chodzi w filmie Prorok (reż. Michał Kondrat,
2022), którego tytuł nawiązuje do kryptonimu akcji inwigilacji „kierownika episkopatu”. W tej opowieści o piętnastu latach od opuszczenia Komańczy aż do tragicznych wydarzeń grudnia 1970 r. na Wybrzeżu rola prymasa sprowadza się zasadniczo do opozycji wobec komunistycznych władz, a wiarygodność narracji obniżają fikcyjne postaci towarzyszące prymasowi i rozwiązania dramaturgiczne rodem z innych produkcji.

Wyszyński bywał też postacią drugiego planu w filmach o Janie Pawle II, (m.in. Papież Jan Paweł II, reż. Herbert Wise, 1984; Jan Paweł II, reż. John Kent Harrison, 2005), także traktowaną z humorem, gdy przekazuje ks. Wojtyle nominację na biskupa (Karol. Człowiek, który został papieżem, reż. Giacomo Battiato, 2005). Z prymasem spotyka się tytułowy bohater filmu Zieja (reż. Robert Gliński, 2020), na jego prośbę głoszący w 1958 r. rekolekcje dla biskupów na Jasnej Górze. Również w filmie Gierek (reż. Michał Węgrzyn, 2021) pojawia się postać kardynała, odległego jednak w swych zachowaniach od postawy prymasa wobec I sekretarza partii.

Czekając na dobry film

Przegląd filmów, zwłaszcza fabularnych, uświadamia, że wciąż brakuje utworu, który
ukazałby bł. kard. Wyszyńskiego w sposób pełny. Filmowe biografie obejmują zaledwie wybrane momenty z jego życia, pomijając pierwsze 43 lata, ponadto posługują się fikcją w kreowaniu fabularnego wizerunku prymasa.

Tymczasem film to nie tylko “rozrywka”, to także źródło historyczne, które kształtuje wiedzę o świecie i o ludziach – przecież tak trzeba spojrzeć na filmy o kard. Wyszyńskim. A to oznacza, że błogosławiony Stefan Wyszyński, postać o wielkim znaczeniu zarówno dla Kościoła, jak i dla Polski, w wymiarze społecznym, politycznym czy duchowym, zasługuje na utwory, które w pełny sposób przybliżą ją widzom. Zwłaszcza tym widzom, dla których Prymas Tysiąclecia, świetnie przecież opisany w licznych publikacjach, należy do odległej już historii. Inaczej w kulturze audiowizualnej pozostanie on częścią świata nieprzedstawionego, a więc skazanego na przemilczanie i stopniowe zapominanie.

_{Copyright © 2023 catolico.pl. Wykorzystanie, kopiowanie i powielanie materiału wyłącznie za zgodą Redakcji.}