Czy Mikołaj Kopernik był księdzem?
Jeśli jako księdza rozumiemy prezbitera, na 95 procent nie. Nie mamy żadnych informacji o przyjęciu przez Kopernika święceń kapłańskich.
Czy Kopernik był duchownym?
W średniowieczu do duchowieństwa należało wiele osób, które nie przyjęły wyższych święceń, a jedynie niższe. Znakiem przynależności do stanu duchownego była tonsura, czyli wygolony krążek na głowie. Ci, którzy przyjęli tylko niższe święcenia, jak Kopernik, nie odprawiali mszy i nie spowiadali, ale podlegali sądownictwu kościelnemu i mogli czerpać dochody ze sprawowania funkcji kościelnych, tak jak Kopernik, który był kanonikiem kapituły warmińskiej i wrocławskiej. Przyjęcie niższych święceń nie uniemożliwiało powrotu do stanu świeckiego, tak jak to zrobił np. Jan Kochanowski, który zrezygnował z funkcji proboszcza kapituły poznańskiej i następnie się ożenił.
Co to były kapituły i kanonicy?
O kapitułach i kanonikach nie ma nic napisane w Piśmie Świętym. Natomiast już w późnej starożytności mamy niejako ich zwiastuny, gdy widzimy niższy kler mieszkający i uczestniczący w liturgii razem z biskupem. Szczególnym przykładem jest tu Hippona w Afryce Północnej, gdzie na przełomie IV i V wieku święty Augustyn stworzył wokół siebie swoisty klasztor złożony z duchownych. Reguła tam wprowadzona będzie potem w średniowieczu przyjęta przez wiele kapituł. Inne będą regulować swoje życie tzw. regułą akwizgrańską z czasów Karola Wielkiego (konkretnie z roku 816). Różnica polegała na tym, że reguła akwizgrańska pozwalała kanonikom na posiadanie własności prywatnej.
Jakie były obowiązki kanoników?
Przede wszystkim mieszkanie przy katedrze lub przy innym wyznaczonym kościele; nie-katedry, przy których były ustanowione kapituły, nazywamy kolegiatami. Kanonicy mieli obowiązek modlić się w katedrze i kapitule, przede wszystkim liturgią godzin. Mieli też wyznaczone tygodnie, podczas których odpowiadali za całą służbę Bożą w katedrze, w tym za odprawianie mszy świętych – w tym celu opłacali wikariuszy posiadających wyższe święcenia kapłańskie.
Jakie były prawa kanoników?
Po pierwsze, z tytułu sprawowanej funkcji kanonicy mieli prawo do konkretnego dochodu z wyznaczonych dóbr ziemskich. Dla Kopernika była to podstawa utrzymania przez całe życie. Oczywiście kanonicy mieli też „służbowe mieszkania” w pobliżu katedry lub kapituły – do dziś można takie kanonie zobaczyć np. w Krakowie na ulicy Kanoniczej, w Pelplinie czy właśnie we Fromborku.
Po drugie, od XII wieku kapituły katedralne należały do najważniejszych instytucji kościelnych. Biskup nie mógł podejmować ważnych decyzji bez zgody kanoników, kanonicy zarządzali diecezją po jego śmierci (dlatego też Kopernik był przez kilka miesięcy administratorem całej diecezji warmińskiej w 1523 roku) i zasadniczo to oni wybierali nowego biskupa.
Jakie były wymagania, by zostać kanonikiem?
Jak już zobaczyliśmy, nie były wymagane wyższe święcenia kapłańskie. W kapitule warmińskiej w czasach Kopernika nie miał ich prawie nikt. Wymagane było natomiast ukończenie studiów – Kopernik spełnił ten warunek uzyskując w Ferrarze w 1503 roku doktorat z prawa kanonicznego. Ponieważ funkcja kanonika wiązała się z konkretnymi dochodami, często zdobywano ją dzięki poparciu wpływowych osób: króla, innych kanoników lub biskupa. Taki był też przypadek Mikołaja Kopernika, który kanonikiem został w wieku 22 lat dzięki swojemu wujowi i opiekunowi (po śmierci ojca), Łukaszowi Watzenrodemu, biskupowi warmińskiemu.
Gdzie mieściła się w czasach Kopernika stolica diecezji warmińskiej?
Od końca wojny trzynastoletniej (1466) do I rozbioru Polski (1772) cały obszar diecezji warmińskiej stanowił pół-niezależne księstwo biskupie, zależne od Rzeczypospolitej. Terytorium diecezji podzielone było jednak na części zarządzane przez kapitułę i bezpośrednio przez biskupa. Katedra znajdowała się we Fromborku, który był w części zarządzanej przez kapitułę, w związku z tym biskupi rezydowali w Lidzbarku Warmińskim. Kopernik od 1512 roku był odpowiedzialny za zaopatrzenie kapituły w żywność. Kilkakrotnie był kanclerzem kapituły. Przez kilka lat (od 1516 do 1519 i od 1520 do 1521) był administratorem dóbr kapituły, czyli zarządzał folwarkami, ściągał czynsze ze wsi, osadzał chłopów na opuszczonych gospodarstwach i dbał o funkcjonowanie zamku w Olsztynie; na ten czas przypadło jego oblężenie przez Krzyżaków w 1520 roku.
Co zmienił w funkcjonowaniu kapituł Sobór Trydencki (1545-1563)?
Sobór Trydencki starał się zmniejszyć wpływ władzy świeckiej na wybór kanoników i biskupów (w teorii rezerwując ten ostatni dla papieża). W ramach podnoszenia dyscypliny kleru nakazano duchownym przebywać w miejscu sprawowania urzędu (tego obowiązku Kopernik zasadniczo przestrzegał) i nie łączyć różnych urzędów. Po Soborze Trydenckim Kopernik nie mógłby więc czerpać dochodów z bycia kanonikiem we Wrocławiu, co było nie do pogodzenia z funkcjami sprawowanymi przez niego na Warmii.
Jakie są funkcje kanoników w czasach współczesnych?
Kodeks prawa kanonicznego z 1917 roku opisywał kapitułę katedralną jako „senat i radę biskupa” (kan. 391), zostawiając kapitule prawo wyboru wikariusza kapitulnego w przypadku sede vacante (kan. 431) lub przeszkody w sprawowaniu urzędu przez biskupa (kan. 429). Między innymi dlatego w 1951 roku prymas Stefan Wyszyński reaktywował kapitułę warmińską (zawieszoną w 1945 roku), by zagwarantować ciągłość władzy w diecezji wobec braku biskupa.
Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku odebrał kapitułom prawie wszystkie ich dotychczasowe uprawnienia. Ich główne zadanie zostało określone jako „sprawowanie bardziej uroczystych czynności liturgicznych w kościele katedralnym albo kolegiackim” (kan. 503), natomiast mianem „jakby senatu” biskupa określone zostało nowe ciało, rada kapłańska, pochodząca częściowo z wyboru i sprawująca swoją funkcję kadencyjnie (kan. 495). W przypadku zwolnienia się stolicy biskupiej administratora diecezji wyznacza dziś często bezpośrednio Stolica Apostolska, ale w określonych sytuacjach robi to kolegium konsultorów, wybranych przez biskupa z członków rady kapłańskiej (kan. 502).
Jaką więc rolę miałby Kopernik jako duchowny dzisiaj?
Kopernik nie był księdzem, ale był człowiekiem Kościoła, i to Kościoła instytucjonalnego. Kościół zapewniał mu środki do życia, a on najprawdopodobniej poświęcał większość swojego czasu i energii różnym, z reguły przyziemnym, sprawom tego Kościoła. Kopernik żył jeszcze przed Soborem Trydenckim, w Kościele wciąż pod pewnymi względami średniowiecznym.
Przy okazji zbliżającego się synodu o synodalności, zajmującego się m.in. sprawowaniem władzy w Kościele, można się jednak przyjrzeć także niektórym rozwiązaniem średniowiecznym, takim jak dużo mniej zdecydowane rozróżnienie między duchownymi a świeckim niż dzisiaj (stąd te problemy z odpowiedzią na pytanie o to, czy Kopernik był duchownym), większa kolegialność sprawowania władzy w diecezjach (w którym Kopernik miał spory udział), czy wreszcie sposób wyboru biskupów, który jeszcze wtedy nie opierał się wyłącznie na arbitralnych decyzjach Stolicy Apostolskiej (sam Kopernik znalazł się zresztą w 1537 roku na liście czterech kandydatów na biskupstwo, przedstawionych przez króla do wyboru kapitule).
