Podjęcie w przestrzeni publicznej dyskusji o spowiedzi dzieci w okresie wczesnoszkolnym, przyjęłam jako wyraz troski rodziców o swoje dzieci. Pojawiają się bowiem pytania rodzica o zdolność dziecka do rozumienia spowiedzi, o zasadność przeżywania przez dziecko wstydu czy też poczucia winy. Wydaje się, że pytania te odsłaniają lęk o dziecko. Obawy o to, w jaki sposób przeżywa ono spowiedź i czy można je narażać na doświadczenie trudnych emocji. O to, w jaki sposób być z dzieckiem w bardzo intymnej przestrzeni jego sumienia. W takim kontekście chcę przyjrzeć się temu zagadnieniu i dać odpowiedź na postawione pytania. By zrozumieć sens spowiedzi dzieci, najpierw trzeba zrozumieć dynamikę rozwoju młodego człowieka.
Perspektywa, którą chcę zaproponować związana jest dwoma z obszarami rozwoju dziecka: jest to obszar moralny i obszar religijny. Są one ze sobą związane ale nie są tożsame. Rozwój moralny jest związany z procesem zmian w osobowości człowieka, dotyczy między innymi zdolności do myślenia moralnego i zachowań moralnych, czyli zgodnych z normami, czy też wartościami panującymi w danym społeczeństwie, czy społeczności. Religijność z kolei zawiera takie komponenty jak świadomość religijna, uczucia religijne, decyzje religijne, więź ze wspólnotą, praktyki religijne, moralność religijną, formy wyznawania wiary. Religijność może rozwijać się w sposób indywidualny, ale zasadniczo można wskazać etapy jej rozwoju.
Etapy religijnego rozwoju człowieka
Czesław Walesa wyróżnił dziewięć etapów rozwoju religijnego. W niniejszym tekście odniosę się do pierwszych czterech, które to dotyczą rozwoju dziecka i które to mogą okazać się pomocne w szukaniu odpowiedzi na pytanie o zasadność spowiedzi dzieci. Według Walesy pierwszy rok dziecka to okres areligijny, w drugim i trzecim roku następuje okres początków religijności, od czwartego do siódmego roku życia dziecko przeżywa religijność magiczną, podobną do religijności ludów pierwotnych. Jest ona przepełniona fantazjami, cudownością, nadzwyczajnością ale także spontanicznie podejmowanymi aktami religijnymi.
Dziecko, które zaczyna praktykować spowiedź, znajduje się w okresie religijności autorytarno-moralnej, który obejmuje dzieci w wieku od siódmego do około dwunastego roku życia. W tym czasie następują duże przemiany w życiu religijnym dziecka, ze względu na intensywniejszą katechezę, a także przygotowywanie do znaczących religijnych rytuałów, takich jak pierwsza spowiedź i komunia święta. Ten etap rozwoju charakteryzuje się tym, że dziecko postrzega normy jako zewnętrzne nakazy, które realizuje nie dlatego, że jest wobec nich przekonane, ale ze względu na posłuszeństwo wobec rodziców czy innych znaczących dorosłych np. nauczycieli, katechetów. W obszarze wiary pojawiają się uczucia ambiwalentne, takie na przykład jak lęk i radość.
Dziecko ze względu na to, że zaczyna postrzegać świat realniej zaczyna doświadczać wątpliwości w wierze. Od dwunastego roku życia do około siedemnastego religijność zaczyna mieć charakter autonomiczny, w tym okresie młody człowiek dokonuje krytycznej rewizji swojego życia religijnego, jak i tego świata który, go otacza. Widzimy zatem, że dziecko doświadcza zmian w swojej religijności, które związane są z etapami psychologicznego rozwoju, w tym moralnego rozwoju.
Dojrzały wstyd i poczucie winy są kluczowe
W rozwoju religijnym jak i moralnym dziecka nie można pominąć znaczenia środowiska w jakim dziecko się rozwija. Myślę tu przede wszystkim o środowisku rodzinnym, które może stymulować rozwój dziecka, ale też go ograniczać. W rodzinie dziecko poprzez naśladowanie uczy się przyjmowania społecznych norm i reguł.
Dziecko zanim zacznie rozumieć zasady panujące w rodzinie, przedszkolu, na podwórku, a później w szkole i w państwie, czy we wspólnocie religijnej doświadcza emocji, które są kluczowe dla jego rozwoju moralnego. Niektórzy badacze zwracają uwagę, że już w okresie niemowlęctwa w dziecku pojawiają się pre-emocje empatii, która jest emocją moralną. Dzieje się tak, gdy dziecko doświadcza od swoich opiekunów opieki, troski, dyspozycyjności do pomocy. Doświadczanie tych emocji wspiera zdolność dziecka do takich zachowań w przyszłości.
Kolejną emocją moralną przeżywaną we wczesnym dzieciństwie jest poczucie wstydu. Wstyd jest nazywany „pierwotnym sumieniem”. Kiedy dziecko doświadcza wstydu, jako takiego, które nie powoduje zerwania więzi z rodzicami, a rodzice kształtują w dziecku zdolność do akceptacji wstydu, to dziecko uczy się, by nie doświadczać wstydu – robi to przez ograniczenie zachowań, które łamały zasady społeczne. Uczucie zawstydzenia pojawia się w wieku przedszkolnym także wtedy, gdy uczynki dziecka nie są nikomu znane. Jest to bardzo istotny krok w rozwoju moralnym dziecka.
Emocja moralna jaką jest wstyd, stopniowo przekształca się w inną emocję, której rolą jest uspołecznienie działań dziecka, w poczucie winy. Dziecko w okresie przedszkolnym, przestrzega norm i zasad, ponieważ boi się kary albo chce dostać nagrodę. Zatem ograniczanie zachowań, które są poza normami społecznymi, może wiązać się frustracją, ale wyrzeczenie to może być podjęte ze względu na rodziców, ponieważ są oni ważni dla dziecka. Emocje moralne wraz z rozwojem dziecka ewoluują – początkowo doświadczane są jako odczucie, stopniowo stają się świadomą emocją poznawczą, która pomaga dziecku w odróżnianiu dobra i zła.
‘Są różne koncepcje dotyczące rozróżnienia wstydu i poczucia winy. Jedna z nich odnosi się do rozmienia roli „ja” w doświadczaniu wstydu i poczucia winy. Koncepcja ta może nieco przybliżyć odpowiedź na pytanie o wpływ tych emocji na dziecko. Wstyd wiąże się według tej koncepcji z oceną osoby. Wstyd jest przeżywany jako poczucie bycia małym, poczucie bycia odsłoniętym, bezsilnym, bezwartościowym. Poczucie winy natomiast skupia się na tym, co zostało zrobione lub zaniechane, czyli „ja”, osoba jest oceniana w związku z czymś. Koncentracja uwagi jest na zachowaniu, nie na osobie. Uważa się, że poczucie winy nie oddziałuje na tożsamość dziecka. Poczuciu winy towarzyszy poczucie napięcia, wyrzuty sumienia, żal z powodu tego, że zrobiło się złą rzecz.
Dziecko w wieku wczesnoszkolnym jest w stanie myśleć moralnie
Moralność dziecka w wieku szkolnym oparta jest na współpracy i współdziałaniu, ponieważ zasady panujące w społeczności zostają już uznane. Dostrzega się, że dziecko potrafi wnioskować moralnie, choć prawdopodobnie w działaniu nie jest w stanie zawsze zareagować w sposób zgodny z tym wnioskowaniem. Można także wyróżnić różne aspekty rozwoju moralnego: będzie to przyjmowanie punktu widzenia innych osób, ocena czynu ze względu na intencję jego popełnienia, dostrzeganie, że reguły społeczne są tworzone przez ludzi, zatem dziecko postrzega siebie jako kogoś kto może zmieniać reguły. Dziecko posiada szacunek wobec autorytetu, a także bardziej realistycznie osądza innych ludzi. Dziecko woli takie kary, które dają mu szansę poprawy i pomagają zrozumieć dlaczego zachowanie było złe. Niezmiernie istotne w myśleniu moralnym jest poczucie sprawiedliwości. Dziecko rozróżnia także naturalne nieszczęścia od kary.
Zmiana jaka następuje w zachowaniu dziecka przedszkolnego a wczesnoszkolnego jest widoczna w obszarze przeżywania. Dziecko w okresie wczesnoszkolnym zastanawia się nad swoimi przeżyciami, emocjami i dopiero później podejmuje działania. Jest to zmiana jakościowa w porównaniu do wcześniejszego przepełnionego spontanicznymi i zmiennymi zachowaniami. Większa kontrola emocjonalna pozwala dzieciom na zachowania adekwatne, a tym samym akceptowalne społecznie.
Zatem zmiany, które towarzyszą rozwojowi moralnemu prowadzą dziecko wczesnoszkolne ku autonomii moralnej, która podnosi jego samoocenę i poczucie kompetencji społecznych. Nabywane psychologiczne kompetencje poznawcze i emocjonalne oddziałują wzajemnie na rozwój moralny i religijny. Można powiedzieć, że dziecko wczesnoszkolne posiada zdolność do rozumienia swoich zachowań, które wykraczają poza normy panujące w społeczeństwie, czy we wspólnocie chrześcijańskiej. Jednak w kolejnych etapach swojego życia przeżywanie tej sfery moralnej i religijnej dziecka będzie coraz bardziej świadome.
Te wszystkie doświadczenia wokół zachowań moralnych dziecka i jego przeżyć psychicznych wymagają od najbliższego środowiska, najbliższych opiekunów otoczenia dziecka troską, uważnością i otwartością na rozmowę z dzieckiem. Wymagają tego także od spowiednika. Dobry i uważny spowiednik będzie towarzyszem dziecka w jego rozwoju moralnym i religijnym. Pomoże wstyd i poczucie winy przeżyć w sposób dojrzały ani go nie wypierając ani nie doprowadzając go do skrajności.
