„W kierunku pełnej obecności” (ang. Towards Full Presence) to tytuł dokumentu wydanego przez watykańską Dykasterię ds. Komunikacji. Nie jest to kompleksowy przewodnik, aczkolwiek dwudziestostronicowy dokument oferuje duszpasterską refleksję nad zaangażowaniem ludzi wierzących w cyfrowy świat — ma pomóc się w nim odnaleźć przemierzając „cyfrowe autostrady”. Punktem wyjścia rozważań jest przypowieść o dobrym Samarytaninie (Łk 10, 25-37). Publikacja ma przede wszystkim na celu wywołanie dialogu na temat tego, jak uczynić cyfrowy ekosystem bardziej ludzkim, zwraca uwagę na konieczność przywrócenia antropocentrycznego charakteru mediów społecznościowych oraz otwiera pole dla bardziej chrześcijańskiego opisu zdigitalizowanego świata.
Watykan i cyfrowy świat. Tło
Eksperci z branży technologicznej i przedsiębiorcy na całym świecie ostrzegają rządy i społeczeństwa, aby bacznie spoglądały na postępy w zakresie sztucznej inteligencji (SI) i technologii cyfrowych. Niektórzy twierdzą, że jeśli SI nie zostanie uregulowana, może okazać się szkodliwa dla życia i zdrowia ludzi. Pojawiają się i tacy, którzy twierdzą że sztuczna inteligencja zhackuje wkrótce „system operacyjny” naszej cywilizacji i zmieni kurs dziejów.
Watykan od dawna dostrzega szanse i zagrożenia związane z rozwojem świata cyfrowego, jego algorytmizacją i coraz „mądrzejszą” sztuczną inteligencją. W ostatnich latach wydane zostało kilka dokumentów dotyczących mediów społecznościowych i świata wirtualnego. Jednym z takich dokumentów jest „List Ojca Świętego Franciszka do Młodzieży na Światowy Dzień Młodzieży 2019”, który porusza temat mediów społecznościowych i wpływu technologii na młodych ludzi. Ponadto Dykasteria (wcześniej Papieska Rada) ds. Komunikacji wydaje dokumenty, które omawiają tematy związane z komunikacją społeczną i rolą mediów w kontekście katolickiego nauczania. Jednym z takich dokumentów jest „Instrukcja Inter Mirifica” z roku 1963, która dotyczy środków społecznego przekazu i ich roli w ewangelizacji w ogóle. Warto też wspomnieć o encyklikach papieskich, które mogą zawierać odniesienia do mediów i cyfrowego świata. Przykładem jest encyklika papieża Benedykta XVI „Caritas in Veritate” z 2009 roku, która dotykała tematów związanych z globalizacją, technologią i komunikacją. Tuż zaś przed wybuchem pandemii COVID-19 na początku 2020 roku w Watykanie odbyło się spotkanie ludzi branży, między innymi prezesa Microsoftu, po którym opublikowany został manifest #RomeCalls4EthicalAI wzywający do bardziej etycznego tworzenia algorytmów.
Najnowszy dokument #FullyPresent uznawać można za kolejny krok w dyskusji nad kompleksowymi zagadnieniem obecności ludzi wierzących w sieci. Autorzy zawracają uwagę na niebagatelną rolę sieci w sposobie, w jaki istniejemy i budujemy relacje: dzięki czy za pomocą mediów społecznościowych. To główne zagadnienie, którego dotyka dokument wskazując na szanse i zagrożenia mediów społecznościowych; postawy jakie warto przyjąć i jakich należy unikać. To dokument praktyczny, którego brakowało.
Co znaczy: obecność?
Dzień po Zesłaniu Ducha Świętego, 29. maja Stolica Apostolska opublikowała duszpasterską refleksję na temat zaangażowania chrześcijan w media społecznościowe. Dokument „W kierunku pełnej obecności: refleksja duszpasterska na temat zaangażowania w media społecznościowe” (ang. Towards Full Presence) odnosi się do wyzwań, przed którymi stoją chrześcijanie w wirtualnym świecie, na różnych jego poziomach. Dokument został podpisany przez Paolo Ruffiniego, prefekta Dykasterii ds. Komuikacji i jej argentyńskiego sekretarza, księdza prałata Lucio A Ruiza. Zdaniem twórców, tekst „nie ma być precyzyjnymi„ wytycznymi dla duszpasterstwa”, ale ma na celu promowanie wspólnej refleksji na temat tego, jak wspierać budowanie autentycznych i znaczących relacji w mediach społecznościowych. Stąd wybór tematów, poruszanych w duszpasterskiej refleksji:
☛ przeciążenie informacjami
☛ ciągłe przewijanie ekranu (scrolling)
☛ nie poświęcanie pełnej uwagi innym
☛ bycie „influencerem”
☛ dawanie świadectwa Chrystusowi
☛ „cyfrowy detoks”
☛ potrzeba ciszy
☛ celowe słuchanie i budowaniu społeczności w podzielonym świecie.
Wymienione tematy znane są z rozważań świeckich. Watykan zawarł je w 20-stronicowym tekście, który jak się wydaje za zadanie opis sytuacji i wykucie nowego języka, dla opisu cyfryzujacego się i digitalizującego się świata.
„Jednym z istotnych wyzwań poznawczych kultury cyfrowej jest utrata naszej zdolności do głębokiego i celowego myślenia” — czytamy w dokumencie, dalej zaś znajdujemy dokładniejszy opis problemu. — „Skanujemy powierzchnię i pozostajemy na płyciznach, zamiast głęboko zastanawiać się nad rzeczywistością”. Duszpasterska refleksja Watykanu zakłada, że media społecznościowe alienują użytkowników od rzeczywistości oraz że nieustanne zapotrzebowanie mediów społecznościowych na uwagę ludzi „jest podobne do procesu, poprzez który jakakolwiek pokusa wchodzi do ludzkiego serca i odwraca naszą uwagę od jedynego naprawdę znaczącego i życiodajnego słowa, jakim jest Słowo Boże”.
W tekście podkreślono zwłaszcza potrzebę zachowania ciszy oraz wytyczenia przez szkoły, rodziny i społeczności czasu na oderwanie się od urządzeń cyfrowych. „Bez ciszy i przestrzeni do powolnego, głębokiego i celowego myślenia ryzykujemy utratę nie tylko zdolności poznawczych, ale także głębi naszych interakcji, zarówno ludzkich, jak i boskich”. Dokument zwraca też uwagę na „pułapki, których należy unikać” w mediach społecznościowych, takie jak agresywne i negatywne wypowiedzi udostępniane pod „płaszczem pseudanonimowości”. Zachowanie takie rodzić ma obawy dotyczące tego, jak firmy zajmujące się mediami społecznościowymi traktują ludzi utowarowiając jednostki i same relacje, których „profile i dane są sprzedawane”. Tekst podkreśla, że media społecznościowe „nie są darmowe: płacimy minutami naszej uwagi i bajtami naszych danych” oraz zachęca chrześcijan do zastanowienia się, czy ich jako użytkownicy portali mediach społecznościowych poszukują „wyznawców” dla siebie, czy dla Chrystusa.
Podstawowym celem dokumentu jest promowanie wspólnej refleksji nad zaangażowaniem chrześcijan w media społecznościowe, które w coraz większym stopniu stają się częścią życia ludzi. Jak wspomniano, inspiracją dla jego powstania, będącą jednocześnie osnową całego dokumentu jest przypowieść o miłosiernym Samarytaninie. To punkt wyjścia do tego, jak szerzyć kulturę bycia „miłującym bliźnim” również w cyfrowym świecie. „Różne strony internetowe, aplikacje i platformy są zaprogramowane tak, aby żerować na naszym ludzkim pragnieniu uznania i nieustannie walczą o uwagę ludzi. Sama uwaga stała się najcenniejszym zasobem i towarem” – czytamy na jednej ze stron dokumentu.
Rozpatrując ten temat w kontekście świata mediów społecznościowych, gdzie ludzie są często zarówno konsumentami, jak i towarami, refleksja duszpasterska autorów poszukuje odpowiedzi opartej na wierze i zaczyna się od rozpoznania bodźców, które otrzymujemy, i od celowego słuchania. Uwaga wraz z poczuciem przynależności, wzajemności i solidarności są kluczowe dla stworzenia poczucia jedności, które ostatecznie powinno wzmocnić społeczności lokalne, umożliwiając im stanie się motorem zmian — czytamy w dokumencie. Stając się „tkaczami komunii” dzięki kreatywności miłości, możemy wyobrazić sobie nowe modele zbudowane na zaufaniu, przejrzystości, równości i integracji, ucząc się obecności w Bożym stylu i dawania świadectwa.
Pułapki na „cyfrowych autostradach”
Rewolucja cyfrowa stworzyła wiele nowych możliwości, ale niesie ze sobą również wiele wyzwań. W dokumencie „W kierunku pełnej obecności” wskazano kilka pułapek, których należy unikać, podróżując po „cyfrowych autostradach”, jak codziennie używanie social mediów nazwano w dokumencie. Od traktowania każdego z użytkowników social mediów jako jedynie konsumentów i towarów, po tworzenie „indywidualistycznych przestrzeni”, skierowanych do podobnie myślących ludzi lub zachęcających do ekstremalnych zachowań.
Dla twórców dokumentu podróż przez środowisko internetowe to droga, w której wielu zostało zmarginalizowanych i zranionych, pozostawionych samym sobie. Jednymi z takich „wykluczonych” są „cyfrowi migranci”, którzy w przeciwieństwie do „cyfrowych native’ów” nie urodzili się wraz z rozprzestrzenieniem się sieci; mowa oczywiście o ludziach starszych i kwestii luki pokoleniowej, którą uczestnictwo (bądź jego brak) w mediach społecznościowych wzmacnia . Dla chrześcijan rodzi to jednak pytanie: w jaki sposób uczynić ekosystem cyfrowy miejscem dzielenia się, współpracy i przynależności, opartym na wzajemnym zaufaniu, także między kolejnymi generacjami? Stawanie się „sąsiadem” w środowisku mediów społecznościowych zaczyna się bowiem od chęci słuchania ze świadomością, że ci, których spotykamy w sieci, to prawdziwi ludzie na różnym etapie swojej drogi, w różnym stanie duchowym i psychicznym. Nawet w środowisku charakteryzującym się „nadmiarem informacji” ta otwartość na intencjonalne słuchanie i serce pozwalać ma przejść od zwykłego postrzegania drugiego jako zindywidualizowanej i anonimowej persony do autentycznego spotkania drugiego człowieka. Możemy zacząć rozpoznawać naszego cyfrowego sąsiada, zdając sobie sprawę, że jego cierpienie dotyka także nas — również w świecie wirtualnym. Jak wskazują autorzy dokumentu momentem, w którym można to było dostrzec najlepiej była pandemia. Jej doświadczeniem — z powodu obostrzeń i zamknięcia — dzieliliśmy się właśnie przez sieć. Naszym celem jest więc budowanie nie tylko „powiązań”, ale przede wszystkim realnych spotkań, które przeradzają się w prawdziwe relacje i wzmacniają lokalne społeczności. Jak piszą autorzy „W kierunku pełnej obecności” należy odbudować przestrzenie cyfrowe, aby stały się bardziej ludzkimi i zdrowszymi środowiskami. Wierzący użytkownicy social mediów mogą pomóc uczynić te środowiska bardziej zdolnymi do wspierania prawdziwych wspólnot, opartych na osobistym spotkaniu, które jest niezbędne dla tych, którzy wierzą w Słowo, które stało się ciałem.
Chrześcijanie wnoszą bowiem do mediów społecznościowych charakterystyczny „styl”, sposób dzielenia się, który ma swoje źródło w Chrystusie. Obecność chrześcijan w mediach cyfrowych powinna odzwierciedlać ten właśnie styl, który w sposób twórczy przekazuje prawdziwe informacje, wypływa z przyjaźni i buduje wspólnotę. Ten styl często wykorzystuje historie, bo wiele jest w watykańskim dokumencie o storytellingu i opowiadaniu historii: i za pomocą słów, i dźwięków i obrazów. Podstawą jest jednak to, aby w odpowiedzialny sposób wykorzystywać swój wpływ w Internecie. Tylko wówczas chrześcijanie staną się „tkaczami komunii”, pozytywnymi influencerami, aby w sposób refleksyjny, a nie reaktywny, aktywnie wspierać działania i inicjatywy promujące godność człowieka. Styl ten ma również pomóc otworzyć serca i przyjąć braci i siostry, niezależnie od tego w którym momencie wędrówki — nie tylko po „cyfrowych autostradach” się znajdują.
W końcu też watykański dokument „W kierunku pełnej obecności” wiele miejsca poświęca kwestii świadectwa, jakim musi być także obecność chrześcijan w mediach społecznościowych. Chrześcijanie — zdaniem autorów — nie są tam po to, aby sprzedawać produkty lub nawracać, ale przede wszystkim aby dawać świadectwo. Są po to, aby słowem i życiem potwierdzać to, czego Bóg dokonał, tworząc komunię, która jednoczy nas w Chrystusie.
Papież Franciszek wyrażał swoje zainteresowanie technologią i jej wpływem na społeczeństwo wielokrotnie. Najnowszy watykański dokument jest tego kolejnym świadectwem. W encyklice „Laudato si’” papież podkreślał konieczność odpowiedzialnego użytkowania technologii, aby chronić środowisko naturalne i promować integralny rozwój człowieka. W odniesieniu zaś do samych mediów społecznościowych, Kościół zauważa potencjał tych platform do komunikacji i tworzenia społeczności — tak we wspomnianym dokumencie jak i wcześniej — ale również zwraca uwagę na ryzyko dezinformacji, nadużywania wizerunków i promowania nienawiści. W encyklice „Fratelli tutti” Franciszek wezwał już do budowania kultury spotkania i dialogu w świecie cyfrowym.
„W kierunku pełnej obecności” jest więc kolejnym świadectwem tego, że Kościół odnosi się do technologii cyfrowych, sztucznej inteligencji i mediów społecznościowych zawsze w kontekście etyki, odpowiedzialności i ochrony godności ludzkiej promując zastosowanie tych narzędzi w sposób zgodny z wartościami chrześcijańskimi, zachęcając do refleksji nad ich wpływem na jednostki i społeczeństwo jako całość — nie zaś do wywoływania skrajnych emocji i bezwolnego scrollowania kolejnych platform.
