Przestępstwo wykorzystania seksualnego osoby małoletniej lub dorosłej bezradnej jest traktowane przez Kościół za jedno z najpoważniejszych przestępstw przeciwko życiu, godności i wolności człowieka. Za jego popełnienie kościelny prawodawca przewiduje dla osoby duchownej nawet karę wydalenia ze stanu duchownego (kan. 1398 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego (KPK)). Kościół – co podkreśla w swoich wypowiedziach papież Franciszek – podchodzi do tych spraw z powagą i chce, „aby takie zjawiska, w jakichkolwiek formach, nie miały więcej miejsca”. W 2019 r. podczas watykańskiego spotkania przewodniczących episkopatów na temat wykorzystywania kard. Reinhard Marx, arcybiskup Monachium, mówił:
“Niezbędne jest ustanowienie przejrzystych norm proceduralnych i zasad dla procesów kościelnych. Kościół nie może działać poniżej standardów, jakości publicznej administracji wymiaru sprawiedliwości, jeśli nie chce być poddany krytyce za posiadanie gorszego systemu prawnego, który jest szkodliwy dla ludzi”.
Od tamtego czasu, aby skutecznie walczyć z przestępstwami contra sextum opracowano wiele nowych norm, udoskonalono dotychczas obowiązujące. Wciąż jednak postępowaniom kościelnym zarzuca się brak przejrzystości. Praktyka pokazuje bowiem, że osoby pokrzywdzone oraz te, które mają wiedzę o przestępstwie, bardzo często nie wiedzą nawet, gdzie i w jaki sposób zgłosić krzywdę. I choć dziś rola „ofiary wykorzystywania seksualnego w postępowaniu kanonicznym jest ograniczona”, to jednak prawodawca przyznał im wiele praw. Za podstawowe uznał zaś prawo do zgłoszenia przestępstwa. Słusznie zauważa Leszek Adamowicz, że we wszystkich systemach prawnych dąży się do „opisania językiem możliwie precyzyjnym i profesjonalnym katalogu praw i powinności określonych osób i kategorii osób fizycznych, osób i kategorii prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych”. W systemie prawa kanonicznego takiego spójnego katalogu, odnoszącego się do ofiar przestępstw seksualnych, nie ma, a przepisy regulujące ich ochronę czy przyznające im określone uprawnienia są rozproszone w wielu aktach prawnych: część w ramach KPK lub ustaw okołokodeksowych, część zaś w formie „miękkiego prawa”, w wytycznych czy dyrektoriach. Istnieje zatem potrzeba stworzenia takiego katalogu, który pozwoliłby wiernym skorzystać z prawa wyrażonego w kan. 221 § 1: “Wiernym przysługuje legalne dochodzenie przysługujących im w Kościele uprawnień oraz ich obrona na właściwym forum kościelnym, zgodnie z przepisami prawa”.
Skorzystanie z powyższego uprawnienia nie jest jednak możliwe bez posiadania odpowiedniej wiedzy. Prawo do informacji powinno być zatem podstawowym prawem osoby pokrzywdzonej przestępstwem. Od właściwego potraktowania zależy dalszy jej udział w procesie wyjaśniania sprawy. Dykasteria Nauki Wiary (DNW) zaleca, co prawda, by „odpowiednio informować domniemaną ofiarę oraz osobę oskarżaną” o poszczególnych etapach postępowania, warunkuje to jednak zgłoszeniem przez te osoby takiej potrzeby. Należy zatem postulować, by informowanie osób pokrzywdzonych o ich prawach oraz przebiegu procedur było obligatoryjne od początku postępowania kanonicznego. Niektórzy uważają, że jest to wręcz „moralny obowiązek Kościoła”, który powinien zostać prawnie zabezpieczony.
Celem niniejszej pracy jest zatem próba stworzenia – w oparciu o obowiązujące przepisy prawa powszechnego, jak i partykularnego – katalogu praw i obowiązków przysługujących pokrzywdzonym. O potrzebie takich opracowań wspomina się w środowisku kanonistów. Próbę opracowania takiego katalogu podjęli, co prawda, współpracownicy Fundacji Świętego Józefa Konferencji Episkopatu Polski i został on zamieszczony w Internecie, ale wymieniono w nim jedynie dziesięć uprawnień przysługujących skrzywdzonym, tymczasem ich lista jest znacznie dłuższa. W aneksie zostanie zatem zaproponowany wzór pouczenia o prawach pokrzywdzonych, jaki osoby te mogą otrzymać podczas spotkania z delegatem przyjmującym zgłoszenie. Jednym z ich zadań jest udzielanie pokrzywdzonym wszechstronnej pomocy, a w związku z tym powinni wykazywać się odpowiednią wiedzą. Zostanie przy tym uwzględniony fakt, iż prawa te będą w niektórych aspektach inne w procedurze administracyjnej, inne w procesie sądowym.
Prawo do informacji w prawie unijnym oraz polskim prawie karnym
W systemach prawnych krajów należących do Unii Europejskiej (UE) określony jest status osoby pokrzywdzonej. W Polsce za pokrzywdzonego uważa się osobę fizyczną lub prawną, „której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo” (art. 49 § 1 k.p.k.). W związku z tym pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym jest stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem (art. 299 § 1 k.p.k.). Osoba twierdząca, że padła ofiarą przestępstwa jest uważana za hipotetycznie pokrzywdzoną aż do momentu umorzenia postępowania lub umorzenia postępowania i zastosowania środków zabezpieczających, lub wydania wyroku skazującego albo wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne. Hipoteza pokrzywdzenia rodzi zatem domniemanie lub prawdopodobieństwo, że dana osoba jest pokrzywdzoną przestępstwem. W związku z powyższym od momentu zawiadomienia organów ścigania przyznaje się takiej osobie szereg uprawnień. Są one wyrażone głównie w Kodeksie postępowania karnego, ale niektóre wynikają też z Kodeksu karnego wykonawczego czy Ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Podobnie rzecz ma się w innych krajach UE. Uznając zatem prawo pokrzywdzonego do informacji na temat przysługujących mu praw w postępowaniu karnym, Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE zobowiązano państwa członkowskie do przekazywania osobom pokrzywdzonym czytelnych i zrozumiałych dla nich informacji o ich uprawnieniach. W dokumencie ustanowiono normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. W preambule zapisano:
Przekazywane informacje powinny być wystarczająco szczegółowe, by zagwarantować traktowanie ofiar z szacunkiem oraz umożliwić im podejmowanie świadomych decyzji, co do udziału w postępowaniu. W tym kontekście szczególnie istotne znaczenie mają informacje umożliwiające ofierze poznanie aktualnego stanu postępowania. Dotyczy to również informacji pozwalających ofierze na podjęcie decyzji dotyczącej zaskarżenia decyzji o odmowie ścigania. W przypadku braku odmiennego wymogu powinno być możliwe przekazywanie ofierze informacji ustnie lub pisemnie, w tym w formie elektronicznej (pkt 26).
Szczegółowo prawa ofiar na różnych etapach postępowania karnego wyliczono w sumie w 22 artykułach. Zobowiązano także państwa członkowskie do tego, by podejmowały działania służące zwiększeniu świadomości społecznej na temat praw przysługujących ofiarom przestępstw (art. 26 ust. 2) oraz by do 16 listopada 2015 r. wprowadziły do swojego prawodawstwa odpowiednie przepisy niezbędne do wykonania dyrektywy (art. 27 ust. 1).
Do 2013 r. w prawie polskim podstawową regulacją dotyczącą informowania uczestników postępowania o przysługujących im prawach był art. 16 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.), w którym postanowiono, że organ prowadzący postępowanie ma w miarę potrzeby udzielać jego uczestnikom informacji o ciążących na nich obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach, także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie stanowi. Obowiązek pouczenia pokrzywdzonego o przysługujących mu prawach – jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem – wynikał także z § 167 Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Wedle jego postanowień pokrzywdzony otrzymywał druk pouczenia o podstawowych uprawnieniach i obowiązkach.
W 2013 r. ustawodawca, wdrażając postanowienia unijnej dyrektywy, wprowadził zmiany do Kodeksu postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. W k.p.k. w art. 300 § 2 dodano zapisy zobowiązujące do informowania pokrzywdzonego o przysługujących mu uprawnieniach. Szczegółowo wyliczono je zaś w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2014 r. we wzorze pouczenia pokrzywdzonego o jego uprawnieniach i obowiązkach w postępowaniu karnym. Art. 300 § 2 k.p.k. był potem jeszcze kilkakrotnie zmieniany i uzupełniany. W ślad za tym zmieniano także wzór pouczenia. Ostatniej zmiany brzmienia interesującej nas regulacji dokonano w lipcu 2019 r.. W związku z tym Minister Sprawiedliwości rozporządzeniem z dnia 14 września 2020 r. określił nowy wzór pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, który wszedł w życie 5 października 2020 r. i jest to akt obecnie obowiązujący.
We wzorze pouczenia zapisano, że pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym i może nią być także – jeśli tego zażąda – w postępowaniu sądowym, może korzystać z pomocy wybranego przez siebie pełnomocnika, ma prawo żądania dostępu do akt sprawy, sporządzenia z nich odpisów i kopii, także po zakończeniu postępowania przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia). Pokrzywdzony może żądać skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego, aby pogodzić się z oskarżonym i ewentualnie uzgodnić z nim sposób naprawienia szkody. Może także złożyć wniosek o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, aż do zamknięcia przewodu sądowego. Osoba pokrzywdzona ma również prawo do uzyskiwania wszelkich informacji na temat postępowania (np. przedsięwziętych środkach zapobiegawczych wobec podejrzanego, informacji o zarzutach postawionych oskarżonemu, informacji o miejscu i terminie rozprawy). W zakresie ochrony i wsparcia prowadzący postępowanie ma poinformować pokrzywdzonego o tym, że ma on prawo otrzymać bezpłatną pomoc medyczną, psychologiczną, rehabilitacyjną, prawną oraz materialną (pomoc taka przysługuje także osobom najbliższym), pokrzywdzony może wskazać osobę, która będzie obecna podczas czynności z jej udziałem w postępowaniu przygotowawczym. Na końcu dokumentu zaznaczono, że jeżeli przedstawione pouczenie wydaje się niejasne lub niepełne, pokrzywdzony może żądać dodatkowych, szczegółowych informacji o uprawnieniach i obowiązkach. Wskazano również, że pokrzywdzony ma obowiązek złożenia w aktach sprawy oświadczenia potwierdzającego otrzymanie pouczenia. Określony przez prawodawcę wzór pouczeń jest jednolity dla wszystkich pokrzywdzonych przestępstwami stypizowanymi w Kodeksie karnym.
Prawa ofiar w postępowaniach kanonicznych
Pojęcie pokrzywdzonego występuje w KPK dziewięć razy. Prawodawca mówi o stronach pokrzywdzonych uprawnionych do złożenia skargi o nieważność wyroku (kan. 1626 § 1), stronie, która uważa się za pokrzywdzoną w procesie spornym (kan. 1460 § 3), osobie pokrzywdzonej wyrokiem (kan. 1628, 1680 §1, 1689 § 2), pokrzywdzonym duchownym, któremu odmówiono ekskardynacji (kan. 270), pokrzywdzonym dekretem administracyjnym proboszczem (kan. 1733 § 1, 1737 § 1), czy przy okazji precyzowania terminów wniesienia skargi o przywrócenie do stanu poprzedniego pokrzywdzonym małoletnim (kan. 1646 § 3). Nie wspomina o osobach pokrzywdzonych przestępstwem. Nie przyznaje im zatem żadnych specjalnych uprawnień. Wyodrębniają je jednak i do pewnego stopnia określają ich status prawny, ustawy pozakodeksowe, wytyczne i instrukcje kompetentnych dykasterii oraz uregulowania partykularne. Dookreśla zaś jurysprudencja i doktryna, ale tylko w odniesieniu do pokrzywdzonych przestępstwami seksualnymi. Są to zatem osoby, które zostały zmuszone do czynności seksualnych przemocą lub groźbą, czy poprzez nadużycie władzy; małoletni; osoby, które na stałe używają rozumu tylko w ograniczonym zakresie oraz dorośli bezbronni. Niektóre ich uprawnienia wynikają przy tym z norm KPK dotyczących wszystkich wiernych, ale znaczna ich część została opisana w ustawach specjalnych, wskazówkach dykasterii oraz wytycznych partykularnych, które choć nie są przedmiotem wyraźnego prawa ofiary w świetle prawa kanonicznego, to jednak są zalecane do zastosowania w odniesieniu do tych osób.
Prawa te – poza KPK – zostały wyrażone w następujących dokumentach:
☛ List apostolski papieża Franciszka motu proprio Vos estis lux mundi promulgowany 25 marca 2023 r. (dalej: VELM);
☛ Instrukcja o poufności procedur prawnych ogłoszona przez Kongregację Nauki Wiary 6 grudnia 2019 r. (dalej: Instrukcja);
☛ Okólnik do Konferencji Episkopatów w sprawie opracowania „Wytycznych” dotyczących sposobów postępowania w przypadku nadużyć seksualnych popełnionych przez duchownych wobec osób niepełnoletnich ogłoszony przez Kongregację Nauki Wiary 3 maja 2011 r. (dalej: Okólnik)
☛ Vademecum dotyczące wybranych kwestii proceduralnych w zakresie postępowania w przypadkach nadużyć seksualnych popełnianych przez niektórych duchownych wobec małoletnich, ver. 2.0 opublikowane przez Dykasterię Nauki Wiary 5 czerwca 2022 r. (dalej: Vademecum)
☛ Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia Konferencji Episkopatu Polski z 2014 r. z późniejszymi zmianami (dalej: Wytyczne) wraz z aneksami: „Aneks nr 1. Pomoc ofiarom” (dalej: A1), „Aneks nr 2. Procedura postępowania” (dalej: A2).
Do określenia osoby pokrzywdzonej przestępstwem stosowane są w tych dokumentach różne terminy. Mówi się o osobie twierdzącej, że została poszkodowana, twierdzącej, że została pokrzywdzona, twierdzącej, że została skrzywdzona, domniemanej ofierze czy domniemanym pokrzywdzonym. Innym razem, wprost o osobie pokrzywdzonej, ofierze, skarżącej, oskarżającej, wnoszącej oskarżenie. Zauważalny jest brak konsekwencji. O ile najwyższy prawodawca i DNW, określając uprawnienia osób w poszczególnych etapach wyjaśniania sprawy, mówią głównie o osobie twierdzącej, że została skrzywdzona lub domniemanej ofierze, o tyle prawodawca partykularny już w momencie zgłaszania krzywdy nazywa taką osobę mianem ofiary. Nie ma jednak wątpliwości co do tego, że mimo stosowania różnych terminów w istocie chodzi o osobę pokrzywdzoną. Z takiego założenia zdają się wychodzić także badacze, którzy podejmując temat przestępstw seksualnych, posługują się terminem „osoba pokrzywdzona”, przyjmując w ślad za prawodawstwem cywilnym, że status ten może ulec zmianie na poszczególnych etapach postępowania.
Uprawnienia pokrzywdzonych w KPK oraz ustawach okołokodeksowych
Kodeks Prawa Kanonicznego
Z Kodeksu Prawa Kanonicznego wynika, że każdy wierny ma prawo do dochodzenia swoich praw na właściwym forum kościelnym (kan. 221 §1) z zachowaniem prawa do dobrego imienia (kan. 220). Kan. 212 § 3 stanowi zaś, że każdy wierny ma prawo, „a niekiedy nawet obowiązek, wyjawiania swojego zdania świętym pasterzom w sprawach dotyczących dobra Kościoła”. Zwłaszcza, że każdy przełożony kościelny jest zobowiązany stać na straży i promować dobro wspólnoty Kościoła (kan. 1311 § 2). Nie ma wątpliwości co do tego, że przestępstwo wykorzystania seksualnego, którego sprawcą jest osoba duchowna w poważny sposób narusza dobro Kościoła. Domniemywać zatem należy, że każda osoba posiadająca wiedzę na temat wykorzystania seksualnego jest zobowiązana do jego zgłoszenia kompetentnej władzy. KPK stanowi ponadto, że każdej osobie pełnoletniej przysługuje pełne wykonywanie jej uprawnień (kan. 98 §1), zaś małoletnich (tj. zgodnie z kan. 97 osób poniżej 18. roku życia), dzieci poniżej siedmiu lat oraz osoby stale nie potrafiące używać rozumu przy zachowaniu przepisów prawa państwowego reprezentują rodzice lub opiekunowie prawni (kan. 98 § 2).
W księdze VII KPK w części IV prawodawca ustanowił zasady prowadzenia procesu karnego, który winno poprzedzić dochodzenie wstępne. Ordynariusz ma obowiązek wszcząć je, jeśli otrzyma przynajmniej prawdopodobną wiadomość o przestępstwie (kan. 1717 § 1), „chyba, że takie postępowanie wydaje się zupełnie zbędne”, bo informacja została uwiarygodniona, fakty i okoliczności zbadane, a poczytalność sprawcy udowodniona. Nie jest przy tym istotne, skąd poweźmie taką wiadomość. Z praktyki wynika, że zgłoszeń najczęściej dokonują same osoby pokrzywdzone lub ich bliscy. Dochodzenie wstępne, które ma zmierzać do potwierdzenia faktu zaistnienia przestępstwa, ma przeprowadzić ordynariusz. Osobiście lub przez specjalnie do tego celu wyznaczoną osobę. Ten swego rodzaju sędzia śledczy ma zebrać dowody pozwalające na ewentualne sformułowanie oskarżenia. Prawodawca kościelny nie określił, w jaki sposób ma być prowadzone dochodzenie wstępne. Przepisy lakonicznie stwierdzają, że trzeba ostrożnie zbadać fakty, okoliczności oraz poczytalność (kan. 1717 § 1). Artur G. Miziński podkreśla zatem, że w gromadzeniu dowodów należy postępować– z pewnymi modyfikacjami – wedle przepisów kanonów 1526–1583 dotyczących dowodów.
Na tym etapie osoba pokrzywdzona jest stroną postępowania. Niektórzy komentatorzy stoją na stanowisku, że jej rola kończy się w momencie zgłoszenia, bo wypełniła obowiązek powiadomienia o przestępstwie, a dalsze postępowanie leży w gestii ordynariusza, który ma przeprowadzić dochodzenie. Nie do końca można zgodzić się z taką tezą. Choć zgłoszenie może zawierać wystarczający materiał, który potwierdza zarzuty, to jednak nie zawsze dochodzenie da się przeprowadzić bez udziału osoby pokrzywdzonej. To ona powinna dostarczyć niezbędnych wiadomości na temat przestępstwa, przedstawić ewentualnych świadków jego zaistnienia, pozostawać w gotowości do złożenia dodatkowych wyjaśnień. Jest zatem stroną co najmniej do momentu, w którym ordynariusz nie zdecyduje co do dalszych losów sprawy zgodnie z kan. 1718 § 1, zwłaszcza że § 4 tego kanonu stanowi, że ordynariusz powinien – za zgodą stron – rozważyć, czy nie byłoby wskazane rozstrzygnięcia odszkodowania na zasadzie słuszności, by uniknąć niepotrzebnych procesów. O tym, że poszkodowany, jak i sprawca, są w tym momencie stronami przekonany jest Charles J. Scicluna. Niemniej stoi on na stanowisku, że kan. 1718 § 4 odnosi się do ugody stron, która może przyczynić się faktycznie do uniknięcia procesów.
Nie można tej ugody rozumieć jednak jako uniknięcie jakiegokolwiek procesu, a jedynie ewentualnego postępowania o naprawienie szkody. Arbitralna decyzja ordynariusza, o której podjęcie może prosić osoba pokrzywdzona, nie zawiesza bowiem wykonywania skargi karnej. Jest ona – jak podkreśla Miziński – „niezależna od procesu karnego i na jej rozwiązanie nie rzutuje fakt późniejszego ukarania czy też uniewinnienia przestępcy”. Należy jednak uznać, iż uzyskanie na tym etapie postępowania odszkodowania ex bono et aequo w pewnym sensie zamyka osobie poszkodowanej drogę do złożenia w procesie karnym skargi o naprawienie szkody (kan. 1729–1731), czy wystąpienia przez nią z powództwem o odszkodowanie w ramach procesu spornego. Rozstrzygający taki wniosek sędzia musiałby wziąć bowiem pod uwagę, iż szkoda została już naprawiona. Wydaje się zresztą, że fakt, iż miedzy stronami doszło już w tej kwestii do porozumienia, mógłby mieć wpływ na ostateczny wymiar kary dla oskarżonego – analogicznie jak ma to miejsce na gruncie polskiego prawa karnego, gdy sąd w oparciu o art. 60 k.k może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary m.in. wtedy gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo uzgodniono sposób jej naprawienia.
Po podjęciu przez ordynariusza decyzji, w myśl kan. 1718, dalsze postępowanie – czy to administracyjne, czy karne – toczy się już bez udziału osoby poszkodowanej. W pierwszym jej reprezentantem, dbającym o interes publiczny, jest sam ordynariusz. W drugim działający na jego zlecenie rzecznik sprawiedliwości, który wnosi do sądu akt oskarżenia. Można zatem powiedzieć, że identycznie jak w polskim prawie karnym pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym poprzedzającym wniesienie sprawy do sądu (art. 299 § 1 k.p.k). W postępowaniu świeckim może być stroną także w sądzie, jeśli tego zażąda. W kanonicznym procesie karnym, prowadzonym na drodze sądowej, może być już tylko świadkiem, ale może też wnieść – na pierwszym stopniu procesu – powództwo o naprawienie szkód (kan. 1729–1731), zgodnie z kan. 1596. Jeśli interwencja zostanie dopuszczona, osoba pokrzywdzona staje się stroną w sprawie i przysługują jej wszystkie uprawnienia wyrażone w kanonach o procesach w ogólności i o zwyczajnym procesie spornym. Ma m.in. prawo do ustanowienia adwokata lub pełnomocnika, może przedkładać dowody, brać udział w dyskusji nad sprawą. Oczywistym jest przy tym, że powyższe dotyczy tylko osoby, która jest zainteresowana aktywnym udziałem w postępowaniu kościelnym. Podobnie zresztą jak możliwość dochodzenia swoich praw w zwyczajnym procesie spornym, w którym osoba uważająca się za pokrzywdzoną jest od początku do końca stroną. Takową skargę może przedłożyć niezależnie od ewentualnego postępowania administracyjnego w odniesieniu do sprawcy.
VELM (2019, 2023), Instrukcja o poufności procedur prawnych
Pierwszym dokumentem, w którym bezpośrednio zwrócono uwagę na osobę pokrzywdzoną przestępstwem seksualnym w Kościele, był opublikowany 16 maja 2011 r. przez Kongregację Nauki Wiary Okólnik do Konferencji Episkopatów w sprawie opracowania »Wytycznych« dotyczących sposobów postępowania w przypadku nadużyć seksualnych popełnionych przez duchownych wobec osób niepełnoletnich. W dokumencie zawarto wskazówki odnośnie do postępowania wobec pokrzywdzonych i ich rodzin. W rozdziale I – Aspekty ogólne – w pkt. a) zapisano, że należy im okazywać gotowość do wysłuchania oraz angażować się w udzielanie pomocy duchowej i psychologicznej. Dalej podkreślono, że dochodzenie wstępne i cały proces mają odbywać się przy zachowaniu dyskrecji odnoszącej się do osób związanych z procesem i ze zwróceniem uwagi na ich reputację (rozdz. II). Zalecenia te powtórzono w rozdz. III, w którym zawarto konkretne wskazówki dla Konferencji Episkopatów w sprawie opracowywanych przez nie wytycznych:
☛ osoba pokrzywdzona winna być traktowana z szacunkiem (pkt c);
☛ władze kościelne mają zatroszczyć się o pomoc duchową i psychologiczną dla ofiar (pkt d);
☛ dochodzenie należy prowadzić z zachowaniem zasady prywatności i dobrego imienia osób (pkt e).
Wyszczególnione w Okólniku – dokumencie o charakterze instruktażowym – prawa pokrzywdzonych znalazły swoje umocowanie w promulgowanym przez papieża Franciszka – ad experimentum na trzy lata – 9 maja 2019 r. Liście apostolskim motu proprio Vos estis lux mundi. Zawarte w tym dokumencie uprawnienia zostały następnie potwierdzone przez Franciszka w nowelizacji VELM ogłoszonej 25 marca 2023 r., która obecnie obowiązuje. Dokument ten poszerzył uprawnienia pokrzywdzonych, osadzając je w prawie.
Papież postanowił, że zawiadomienia o przestępstwach seksualnych mają być chronione i przetwarzane w sposób gwarantujący ich bezpieczeństwo, integralność i poufność (art. 2 § 2), przyjmujący zgłoszenie ordynariusz ma je zaś przekazać temu, na którego terenie zaistniało przestępstwo oraz ordynariuszowi osoby, której dotyczy zgłoszenie (art. 2 § 3). Potwierdzono też kodeksową zasadę (por. kan. 212 § 3 KPK), iż każdy ma prawo do złożenia zawiadomienia o przestępstwie (art. 3 § 2). Powinno ono zawierać możliwie jak najwięcej informacji, które pozwolą właściwie ocenić dany przypadek (art. 3 § 4). Osobie składającej zawiadomienie za jego złożenie nie można w żaden sposób szkodzić, stosować wobec niej represji czy dyskryminować (art. 4 § 2). Nie wolno jej też narzucać obowiązku milczenia (art. 4 § 3). Ponadto osoby, które twierdzą, że są poszkodowane, oraz ich rodziny mają być traktowane z godnością i szacunkiem. Należy im zaoferować: przyjęcie, wysłuchanie i wsparcie, również za pośrednictwem właściwych służb; pomoc duchową; pomoc medyczną, terapeutyczną i psychologiczną (art. 5 § 1). W każdym przypadku ma być chronione dobre imię i sfera prywatna oraz poufność danych osobowych (art. 5 § 2). Prowadzący dochodzenie metropolita, ilekroć będzie konieczne wysłuchanie osoby małoletniej lub dorosłej bezradnej, ma uwzględnić ich stan oraz zastosować się do przepisów prawa państwowego (art. 13 § 2). Metropolita, uwzględniając instrukcje kompetentnej dykasterii, na wniosek osoby poszkodowanej lub osoby, która składała zawiadomienie, lub ich przedstawicieli prawnych, powinien poinformować ich o wynikach dochodzenia (art. 18 § 3).
Kwestie odnoszące się do poufności procedury, zakazu narzucania pokrzywdzonym i świadkom obowiązku milczenia, a co za tym idzie, także informowania zainteresowanych o wynikach dochodzenia zostały uregulowane także w reskrypcie ex audienta papieża Franciszka w sprawie wydania instrukcji O poufności procedur prawnych, którą w grudniu 2019 r. opublikowała Kongregacja Nauki Wiary. Instrukcja zniosła tajemnicę papieską dotyczącą zgłoszeń, procesów i decyzji dotyczących przestępstw, o których mówi art. 1 VELM z 2019 r. – tj. w sprawach przestępstw seksualnych na szkodę małoletnich popełnionych przed duchownych, członków instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego (art. 1 VELM z 2019 jest tożsamy z art. 1 VELM po nowelizacji – przyp. T.K.) – oraz przestępstwach zastrzeżonych do osądzenia Dykasterii Nauki Wiary, o których mowa w art. 6 Norm de gravoribus delictis z 2001 r. z późniejszymi modyfikacjami. DNW zastrzeżone są przestępstwa przeciw szóstemu przykazaniu Dekalogu popełnione przez duchownego z małoletnim poniżej osiemnastego roku życia lub z osobą, która trwale jest niezdolna posługiwać się rozumem, oraz nabywanie, przechowywanie, prezentowanie lub rozpowszechnianie, w celach lubieżnych lub dla zysku, materiałów pornograficznych przedstawiających małoletnich poniżej osiemnastego roku życia, przez duchownego w jakikolwiek sposób i za pomocą jakiegokolwiek urządzenia.
Prawo do otrzymania informacji o wynikach dochodzenia, o którym mowa w art. 18 § 3 VELM budzi pewne kontrowersje. Scicluna stoi na stanowisku, że fakt, iż norma ta znalazła się w rozdziale traktującym o przestępstwach i nadużyciach, o które oskarżani są hierarchowie, oznacza, że prawo do informacji przysługuje tylko osobom, które zostały przez nich skrzywdzone. „W chwili obecnej, z punktu widzenia prawa, nie ma szczególnego obowiązku poinformowania ofiary o wyniku śledztwa, z wyjątkiem (…) wyłącznie oskarżeń przeciwko hierarchom kościelnym” – twierdzi metropolita Malty, choć wyraża też pogląd, że takie samo prawo powinny otrzymać także osoby skrzywdzone przez duchownych, o których mowa w art. 1 VELM. Z kolei Matteo Visioli uważa, że intencją instrukcji O poufności procedur prawnych była możliwość udzielenia zainteresowanym stronom, „a zwłaszcza ofiarom informacji, do której – jak się wydaje – mają prawo”. A więc nie tylko pokrzywdzonym przez biskupów, ale wszystkim. Zwraca przy tym uwagę na to, że wyłączone z zachowania tajemnicy są tylko zgłoszenia, procesy i decyzje dotyczące przestępstw zastrzeżonych dykasterii.
Z takiego samego założenia wychodzi także sama Dykasteria Nauki Wiary, która w Vademecum z roku 2022 – swoistym kompendium wiedzy na temat postępowań dotyczących nadużyć seksualnych popełnianych przez duchownych – pisze, że właściwa władza kościelna powinna odpowiednio informować „domniemaną ofiarę oraz osobę oskarżaną, jeżeli zgłoszą taką potrzebę, na temat poszczególnych etapów postępowania, dbając o to, by nie ujawniać informacji objętych sekretem papieskim lub tajemnicą urzędową, których rozpowszechnienie mogłoby przynieść uszczerbek osobom trzecim” (n. 164). A zatem osoba pokrzywdzona ma prawo do otrzymania nie tylko informacji o wyniku postępowania, ale też decyzji, które zapadały na poszczególnych etapach sprawy od momentu jej zgłoszenia – w tym także decyzji ordynariusza, który zgodnie z kan. 1718 § 1 pkt 3 po przeprowadzeniu dochodzenia wstępnego ma zdecydować, czy sprawę należy prowadzić na drodze procesu sądowego czy wedle procedury administracyjnej. Aidan McGrath mówi przy tym wprost, że poufny charakter postępowania kanonicznego nie powinien uniemożliwiać właściwego i zgodnego z prawem dzielenia się ważnymi informacjami z osobami, na których życie wpłynęło zachowanie przestępcze. Należy bowiem zachować równowagę pomiędzy poufnością a przejrzystością.
Uprawnienia poszkodowanych we wskazówkach dykasterii oraz wytycznych partykularnych
1. Vademecum Dykasterii Nauki Wiaty
Dykasteria Nauki Wiary, do której wyłącznej kompetencji należy osądzanie spraw, o których mowa w art. 6 Norm promulgowanych motu proprio Sacramentorum sanctitatis tutela dwukrotnie opublikowała wspomniane powyżej Vademecum proceduralne. Pierwsza wersja tego dokumentu ukazała się w roku 2020, druga – obecnie obowiązująca – w czerwcu 2022. Nie jest to tekst normatywny, ale jak już wskazano, ma być pomocą dla ordynariuszy w krokach proceduralnych. Poza powtórzeniem uprawnień pokrzywdzonych wynikających z KPK, VELM i Instrukcji oraz praktycznymi wskazówkami co do ich stosowania Dykasteria zawarła w dokumencie kilka zaleceń, które odnoszą się do praw pokrzywdzonych, o których powinny one wiedzieć.
I tak, DNW uważa, że wszystkie osoby związane ze sprawą należy uprzedzić o tym, że gdy władze państwowe wydadzą sądowe postanowienie zabezpieczające lub nakaz udostępnienia akt, Kościół nie będzie już mógł zapewnić poufności zeznań i dokumentacji pozyskanej w toku postępowania kanonicznego (n. 44). W sytuacji, gdy konieczne jest podanie informacji o postępowaniu do wiadomości publicznej należy uszanować ewentualną wolę zachowania poufności wyrażoną przez domniemane ofiary (n. 45). Osobie składającej zawiadomienie trzeba przypomnieć o obowiązku zawiadomienia lub jego braku przez ordynariusza władz państwowych, zachęcić pokrzywdzonego do tego, by sam zgłoszenia dokonał – odnotowując ten fakt w dokumentacji. W żadnym razie nie wolno zniechęcać ofiary do odstąpienia od takich działań (n. 48, 56).
W przypadku konieczności wysłuchania osoby małoletniej lub innej osoby zrównanej z małoletnią, dykasteria przypomina, że należy stosować się do przepisów państwowych i postępować w sposób dostosowany do wieku i stanu tej osoby, umożliwiając na przykład towarzyszenie jej przez osobę pełnoletnią, którą darzy ona zaufaniem, oraz unikając jej bezpośredniego kontaktu z oskarżonym (n. 51). Vademecum przypomina także, że czasem wiadomość o przestępstwie dotyczy zmarłego duchownego i w takim przypadku nie może być wszczęte żadne postępowanie karne (n. 160). Idąc w ślad za cytowanym już powyżej zaleceniem (n. 164), by informować domniemane ofiary o poszczególnych etapach postępowania, wydaje się, że winny one zostać także poinformowane także o tym, iż postepowanie można prowadzić jedynie w odniesieniu do osoby żyjącej.
2. Wytyczne Konferencji Episkopatu Polski
Pierwsze Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnia poniżej osiemnastego roku życia Konferencja Episkopatu Polski (KEP) wydała w roku 2009. Był to jednak dokument wewnętrzny i nigdy nie został opublikowany. W 2014 r. KEP uchwaliła nowe normy, które uzyskały aprobatę Stolicy Apostolskiej, nowelizowano je potem dwukrotnie: w roku 2017 oraz 2019. Prawa i obowiązki ofiar wykorzystania seksualnego podjęto zarówno w dokumencie głównym Wytycznych, jak i dwóch aneksach: „Aneks nr 1. Pomoc ofiarom” oraz „Aneks nr 2. Procedura postępowania”.
We wprowadzeniu poprzedzającym 19 szczegółowych punktów Wytycznych zapisano, że dzieci i młodzież mają prawo do wzrastania w środowisku bezpiecznym. Posiadają one podmiotowość zakorzenioną w nauczaniu Jezusa. Zobowiązuje to do zaangażowania „na rzecz przejrzystości w wyjaśnianiu wszelkich podejrzeń o niewłaściwe zachowania oraz do zapewnienia, że osoby winne naruszeń praw dzieci i młodzieży, niezależnie od pełnionej funkcji lub urzędu, zostaną pociągnięte do odpowiedzialności (…)”. Z tego dość długiego zdania można wyprowadzić wniosek, że autorzy dokumentu stwierdzają, iż osoba pokrzywdzona ma prawo oczekiwać, że:
☛ zgłaszana przez nią sprawa zostanie przejrzyście wyjaśniona;
☛ osoba winna zostanie, „niezależnie od pełnionej funkcji lub urzędu”, pociągnięta do odpowiedzialności.
W kolejnych punktach wyszczególniono, że każda osoba pokrzywdzona lub zgłaszająca przestępstwo ma prawo do:
☛ zgłoszenia krzywdy do przełożonego osoby oskarżanej lub w przypadku „odpowiedniej racji” (np. odległości) do biskupa diecezjalnego swojego miejsca zamieszkania (n. 2);
☛ otrzymania informacji o możliwości otrzymania pomocy psychologicznej, prawnej oraz duszpasterskiej (n. 2a);
☛ oczekiwania, że dane delegata, który powinien zostać powołany w każdej diecezji oraz każdej prowincji zakonnej, znajdzie na stronach internetowych diecezji i prowincji zakonnych (n. 2a);
☛ oczekiwania, że jej zgłoszenie zostanie przekazane właściwemu przełożonemu kościelnemu (n. 2a).
Ofiarę seksualnego wykorzystania oraz jej bliskich należy także otoczyć troską duszpasterską, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania, ułatwić – jeśli jest taka potrzeba – dostęp do specjalistycznej pomocy duchowej i psychologicznej. Przełożony kościelny winien okazać gotowość do udzielenia takiej pomocy (n. 3). Pokrzywdzony ma otrzymać także informację o obowiązku zgłoszenia sprawy organom ścigania oraz informację, że jeśli tego nie zrobił, to obowiązek ten ciąży na przyjmującym zgłoszenie (n. 4). Osoba pokrzywdzona ma prawo do przedłożenia dowodów potwierdzających zaistnienie przestępstwa (n. 5) oraz otrzymania informacji, iż w przypadku, gdy oskarżenie dotyczy osoby zmarłej dochodzenie kanoniczne nie może zostać wszczęte, chyba że zasadnym „wydałoby się wyjaśnienie sprawy dla dobra Kościoła” (n. 8).
W aneksach część tych uprawnień powtórzono, ale dodano także nowe. I tak w Aneksie nr 1 w art. 1 pkt 1 zapisano, że biskup diecezjalny lub wyższy przełożony, który otrzyma informację o wykorzystaniu osoby niepełnoletniej, jest zobowiązany do udzielenia jej pomocy duchowej i psychologicznej, ale także – w razie potrzeby – prawnej. Ma także podjąć działania zmierzające do uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa oraz zapewnić ofierze poczucie bezpieczeństwa (A1, art. 1.2). Osoba pokrzywdzona ma otrzymać informację, że jej podstawowym prawem jest złożenie doniesienia do organów ścigania (A1, art. 3.2) oraz oczekiwać, że postępowanie będzie inspirowane „poczuciem sprawiedliwości oraz troską” o jej dobro (A1, art. 3.3). Pomoc ofierze ma się zacząć w momencie zgłoszenia (A1, art. 4.1), a przyjmujący zgłoszenie ma zapewnić maksymalne poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania (A1, art. 4.2). Dalej postanowiono, że pomoc duchowa i psychologiczna osobie poniżej 18. roku życia może być udzielona tylko w porozumieniu z opiekunami prawnymi, a w przypadku osoby poniżej 15 lat za wyraźną ich zgodą (A1, art. 5.1). Tak małoletni, jak i dorośli mają prawo do tego, by w czynnościach wyjaśniających i procesowych towarzyszyła im wybrana osoba zaufana (A1, art. 5.2). Mają także prawo do informacji o środkach zapobiegawczych, jakie zostały podjęte w odniesieniu do potencjalnego sprawcy (A1, art. 5.3). Postanowiono zatem, by pokrzywdzony dostał informację na temat środków zastosowanych zgodnie z kan. 1722 KPK – jest to zatem informacja o jakiejś pośredniej decyzji w sprawie. Pośredniej, bo środki zapobiegawcze nie są karą, ich nałożenie nie stanowi o winie oskarżonego i mogą być uchylone, ale wydaje się, że skoro pokrzywdzonemu przyznaje się prawo do otrzymania takiej informacji, to tym bardziej powinien otrzymać także wiadomość na temat zakończenia sprawy.
W dalszej części aneksu postanowiono, że pomoc duchowa i psychologiczna ma obejmować także osoby z najbliższego otoczenia ofiary, a w szczególności członków rodziny. Osoby te należy poinformować o tym, w jaki sposób mogą uzyskać niezbędną pomoc (A1, art. 6).
Także w Aneksie nr 2, w którym opisano procedury postępowania, znajdują się regulacje odnoszące się do pokrzywdzonych i przyznające im pewne prawa. W art. 5 ponownie wskazuje się na konieczność życzliwego przyjęcia i wysłuchania ofiary, należy ją także poinformować o tym, że jeśli nie zgłosiła przestępstwa organom ścigania, to zrobi to władza kościelna. Pokrzywdzony ma również otrzymać wyjaśnienie, że postępowanie kanoniczne ma wyłącznie charakter wewnątrzkościelny (A2, art. 5.2). Zaznaczono tu także wyraźnie, że gdy ofiara jest osobą poniżej 15. roku życia może być przesłuchana jedynie za zgodą rodziców i w obecności psychologa. W przypadku osób między 15. a 18. rokiem życia wymagana jest obecność psychologa (A2, art. 5.4), który następnie powinien sporządzić opinię (A2, art. 5.5).
Wydaje się celowym, by osoba pokrzywdzona dostała informację o przebiegu całej procedury kanonicznego dochodzenia wstępnego, które można przyrównać do postępowania przygotowawczego, prowadzonego przez prokuraturę państwową – zwłaszcza że w art. 5.3 postanowiono, iż zgłoszenie winno być dokonane w formie pisemnej, ale nie jest to obligatoryjne. Prawodawca stanowi bowiem, że zgłoszeniem może być także protokół z rozmowy podpisany – w miarę możliwości – przez wszystkich jej uczestników.
Wnioski
Porównanie uprawnień, jakie przyznaje osobom pokrzywdzonym prawodawstwo unijne, krajowe oraz prawo kanoniczne przeczy tezie, jakoby prawodawca kościelny nie zauważał pokrzywdzonych. Mają oni szereg praw, a normy kościelne w wielu obszarach są zbieżne z normami świeckimi. Oczywiście, występują także różnice. Prawo świeckie nie przewiduje np. ukarania sprawcy na drodze pozasądowej w ramach procedury administracyjnej. Z kolei prawo kanoniczne nie daje poszkodowanemu uprawnień do uzyskania odszkodowania od sprawcy na drodze administracyjnego procesu karnego. W kontekście ewentualnych zmian prawodawstwa na poziomie Kościoła powszechnego warto ten – podnoszony przez wiele autorytetów – postulat rozważyć. Niemniej, nie można powiedzieć, że prawo kanoniczne jest gorsze.
Niestety, tylko część uprawnień poszkodowanych ma jasne umocowanie w prawie, większość opisano w instrukcjach i zaleceniach. Należy zatem postulować, by tzw. uprawnienia miękkie także zostały w prawie umocowane. Rewizja KPK jest procedurą dość skomplikowaną i czasochłonną, dobrym rozwiązaniem wydaje się zatem podnoszony przez Sciclunę postulat opracowania instrukcji procesowej – na wzór stosowanej w sprawach procesów małżeńskich instrukcji Dignitas Connubii – w której określony byłby m.in. status osoby pokrzywdzonej oraz określono jej prawa. Warte rozważenia jest także ustanowienie pełnomocnika strony pokrzywdzonej w procesach karnych, co także postuluje Scicluna, a w ślad za nim także McGrath, Bartchak, Dohnalik. Wydaje się to istotne, ponieważ jak wynika z praktyki Dykasterii Nauki Wiary, większość spraw contra sextum, zgłaszanych jej przez ordynariuszy, poleca prowadzić w trybie karno-administracyjnym.
Doświadczenia pracy z osobami pokrzywdzonymi wskazują na to, że potrzebują one swoistego poprowadzenia za rękę od początku procedury wyjaśniania sprawy, aż do jej zakończenia. Adam Jaszcz zauważa np., że koniecznym jest wspomaganie „najsłabszych członków wspólnoty Kościoła, zwłaszcza skrzywdzonych, którzy nie odnaleźli wcześniej sprawiedliwości i troski pasterskiej ze strony przełożonych”. I o ile prawodawstwo świeckie opracowało odrębne katalogi praw pokrzywdzonych, o tyle kościelne nie. W kanonistyce pojawiają się postulaty sformułowania jednolitych wzorów pouczeń o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanych, jak i pokrzywdzonych. Niektórzy komentatorzy podkreślają, że opracowanie tego typu pouczeń jest obowiązkiem konferencji biskupów, jednak w obecnych uregulowaniach prawnych nie ma takiego wskazania. Należy zatem postulować, by były one opracowywane i upowszechniane na poziomie poszczególnych Kościołów partykularnych.
Tomasz Krzyżak
Tekst pierwotnie ukazał się w książce “Wykorzystywanie seksualne osób małoletnich. Ujęcie interdyscyplinarne. Część V” pod red. ks. Marcina Cholewy i ks. Piotra Studnickiego, która ukazała się w kwietniu 2024 r. nakładem wydawnictwa Scriptum.
Aneks
Wzór pouczenia o uprawnieniach osoby pokrzywdzonej przestępstwem seksualnym
Jeśli jesteś osobą poszkodowaną masz prawo do zgłoszenia przestępstwa (kan. 212 § 3; VELM, art. 3 § 2) oraz dochodzenia swoich praw na forum kościelnym (kan. 221 §1).
Osoby posiadające wiedzę na temat przestępstwa mają prawo do jego zgłoszenia (kan. 212 § 3; VELM, art. 3 § 2).
Osoba dorosła ma pełne prawo do wykonywania swoich uprawnień (kan. 98 §1). W imieniu osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz małoletnich poniżej 18. roku życia (kan. 97, 98 § 2) występują rodzice lub opiekunowie prawni.
Pokrzywdzony ma prawo brać czynny udział dochodzeniu wstępnym, które poprzedza karne postępowanie administracyjne lub sądowy proces karny (kan. 1718).
Jeśli jesteś osobą poszkodowaną przestępstwem wykorzystania seksualnego, przysługują Ci następujące uprawnienia:
Masz prawo oczekiwać, że:
☛ będziesz przyjęty oraz wysłuchany z życzliwością, potraktowany z godnością i szacunkiem (Okólnik, pkt c; VELM, art. 5 § 1; A2, art. 5);
☛ zostanie Ci zapewnione poczucie bezpieczeństwa (A1, art. 4.2);
☛ zostaną podjęte działania zmierzające do uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa (A1, n. 1);
☛ zgłaszana przez Ciebie sprawa zostanie przejrzyście wyjaśniona (Wytyczne – wstęp);
☛ osoba winna zostanie, „niezależnie od pełnionej funkcji lub urzędu”, pociągnięta do odpowiedzialności (Wytyczne – wstęp);
☛ Twoje zgłoszenie będzie chronione i przetwarzane w sposób gwarantujący bezpieczeństwo, integralność i poufność (VELM, art. 2 § 2, art. 5 § 2, Instrukcja, n.3);
☛ dochodzenie będzie prowadzone z zachowaniem zasady prywatności i twojego dobrego imienia (Okólnik, pkt e, VELM art. 5 § 2).
Przestępstwo możesz zgłosić:
☛ do delegatów ds. ochrony dzieci i młodzieży wyznaczonych przez biskupów i przełożonych zakonnych lub bezpośrednio do biskupa (Wytyczne, n. 2, 2a, 2b, 2c);
☛ dane osoby kontaktowej powinny być łatwo dostępne – umieszczone np. na stronie internetowej diecezji lub prowincji zakonnej (Wytyczne, n. 2a);
☛ zgłoszenie powinieneś złożyć do biskupa lub przełożonego osoby, która Cię skrzywdziła, możesz się jednak zgłosić do delegata najbliższego twojego miejsca zamieszkania, w takim wypadku przyjmujący zgłoszenie ma obowiązek przekazać je temu przełożonemu, na którego terenie zaistniało przestępstwo oraz ordynariuszowi osoby, której dotyczy zgłoszenie (VELM, art. 2 § 3, Wytyczne, n. 2);
☛ zgłoszenia powinieneś dokonać na piśmie, ale nie musisz – podstawą do uruchomienia może być protokół odbytej rozmowy z delegatem (A2, art. 5.2);
☛ Twoje zgłoszenie powinno zawierać możliwie jak najwięcej informacji, które pozwolą właściwie ocenić dany przypadek (VELM, art. 3 § 4);
☛ masz prawo do przedstawienia dowodów, które potwierdzą fakt zaistnienia przestępstwa (Wytyczne, n. 5);
☛ masz prawo do tego, by podczas zgłoszenia towarzyszyła Ci wybrana osoba, którą darzysz zaufaniem (A1, art., 5.2);
☛ na żadnym etapie postępowania nie wolno od ciebie żądać składania przysięgi co do zachowania sekretu ani innego zobowiązania do milczenia (VELM, art. 4 § 3; Instrukcja, n. 5; Vademecum, n. 30 oraz 47);
☛ z powodu zgłoszenia przestępstwa nikt nie może Ci w żaden sposób szkodzić, stosować wobec Ciebie represji czy dyskryminować (VELM, art. 4 § 2).
Osoba przyjmująca zgłoszenie powinna Cię poinformować, że:
☛ ordynariusz ma obowiązek wszcząć dochodzenie wstępne za każdym razem jeśli otrzyma przynajmniej prawdopodobną wiadomość o przestępstwie (kan. 1717 § 1);
☛ źródłem informacji o przestępstwie możesz być Ty, Twoi bliscy, osoby trzecie, informacje medialne, źródła anonimowe (Vademecum, n. 9-12);
☛ w przypadkach wykorzystania seksualnego przez duchownego osoby małoletniej lub niepełnosprawnej umysłowo bądź też przypadkach pedopornografii ordynariusz jest zobowiązany o wynikach dochodzenia wstępnego zawiadomić Dykasterię Nauki Wiary i postępować dalej według jej wskazań (art. 10 SST);
☛ w przypadku innych przestępstw seksualnych ordynariusz samodzielnie po dochodzeniu wstępnym decyduje o dalszym procedowaniu sprawy (kan. 1718 § 1);
☛ przyjmujący zgłoszenie powinien Ci wyjaśnić jakie są możliwości wyjaśniania sprawy (na czym polega dochodzenie wstępne, co to jest proces karno-administracyjny, sądowy proces karny).
Masz prawo wiedzieć, że:
☛ postępowanie kanoniczne ma wyłącznie charakter wewnątrzkościelny (A2, art. 5.2);
☛ postępowanie może dotyczyć wyłącznie osób żyjących, jeśli Twoje zgłoszenie dotyczy osoby zmarłej obowiązkiem delegata jest poinformowanie Cię, że w takim przypadku nie może być wszczęte żadne postępowanie karne (Vademecum, n. 160; Wytyczne, n. 8);
☛ masz prawo zgłoszenia przestępstwa organom ścigania – przez przyjmującego zgłoszenie powinieneś zostać zachęcony do ich zawiadomienia (Vademecum, n. 48, Wytyczne, n. 4; A1, art.3.2; A2, art. 5.2);
☛ jeśli nie skorzystasz z prawa zgłoszenia przestępstwa organom ścigania, obowiązek takiego powiadomienia ciąży na przyjmującym zgłoszenie, który ma Cię o tym poinformować (Vademecum, n. 47; Wytyczne, n. 4; A2, art. 5.2);
☛ nikt nie może zniechęcać Cię do tego byś odstąpił od zgłoszenia przestępstwa organom ściągania (Vademecum, n. 48, 56);
☛ gdy władze państwowe wydadzą sądowe postanowienie zabezpieczające lub nakaz udostępnienia akt, Kościół nie będzie już mógł zapewnić zupełnej poufności Twoich zeznań i dokumentacji pozyskanej w toku postępowania kanonicznego (Vademecum, n. 44).
☛ w sytuacji, gdy konieczne będzie podanie informacji o postępowaniu do wiadomości publicznej Twoja wola o zachowaniu poufności ma być uszanowana (Vademecum, n. 45);
☛ jakie środki zapobiegawcze zostały podjęte w odniesieniu do osoby, która Cię skrzywdziła (A1, art. 5.3).
Jako osoba poszkodowana masz prawo do:
☛ pomocy duchowej (Okólnik, pkt d, VELM, art. 5 § 1, Vademecum, n. 55, Wytyczne, n 2a);
☛ pomocy medycznej terapeutycznej i psychologicznej w zależności od danego przypadku (Okólnik, pkt d; VELM, art. 5 § 1; Vademecum, n. 55; Wytyczne, n 2a; A1, art. 1.1);
☛ konsultacji prawnej jeśli jej potrzebujesz (Wytyczne, n 2a; A1, art. 1.1);
☛ pomoc dla Ciebie ma się zacząć w momencie zgłoszenia przestępstwa (A1, art. 4.1);
☛ o zapewnienie niezbędnej Ci pomocy ma się zatroszczyć władza kościelna, a przełożony kościelny winien okazać gotowość do jej udzielenia (Okólnik, pkt d; Wytyczne, n. 3);
☛ pomoc możesz otrzymać za pośrednictwem instytucji kościelnych oraz państwowych (Vademecum, n. 55, 57);
☛ duchowa i psychologiczna pomoc osobie poniżej 18. roku życia może być udzielona tylko w porozumieniu z opiekunami prawnymi, a w przypadku osoby poniżej 15 lat za wyraźną ich zgodą (A1, art. 5.1);
☛ pomoc duchowa i psychologiczna ma objąć także osoby z Twojego najbliższego otoczenia, a w szczególności członkowie Twojej rodziny. Osoby te mają zostać poinformowane o tym w jaki sposób mogą taką pomoc uzyskać (VELM, art. 5 § 1, A1, art. 6);
☛ w przypadku konieczności wysłuchania małoletniego lub osoby niepełnosprawnej intelektualnie lub bezradnego dorosłego, prowadzący takie przesłuchanie jest zobowiązany stosować się do przepisów państwowych i postępować w sposób dostosowany do wieku i stanu tej osoby, umożliwiając też towarzyszenie jej przez osobę pełnoletnią (VELM, art. 13 § 2; Vademecum, n. 51, n. 54);
☛ jeśli osoba pokrzywdzona ma mniej niż 15 lat jej przesłuchanie jest możliwe tylko za zgodą rodziców i w obecności psychologa, małoletnich między 15. a 18. rokiem życia należy przesłuchać w obecności psychologa (Vademecum, n. 51, A2, art. 5.4);
☛ otrzymania informacji, że z przesłuchania biegły sporządzi opinię, która trafi do akt sprawy (A2, art. 5.5);
☛ nie spotykania się z oskarżonym w trakcie czynności procesowych – mają o to zadbać osoby organizujący takie czynności (Vademecum, n. 54).
Masz prawo do informacji:
☛ na Twój wniosek powinny Ci zostać udzielone informacje o wynikach dochodzenia. Pamiętaj jednak, że nie za każdym razem je otrzymasz. Prowadzący sprawę ma bowiem obowiązek stosowania się do instrukcji otrzymanych od Dykasterii Nauki Wiary (VELM, art. 18 § 3);
☛ prowadzący postępowanie na Twój wniosek powinien Cię informować o poszczególnych etapach postępowania. Masz prawo do otrzymania informacji o podjętych w sprawie decyzjach, czy zapadłych wyrokach. Udzielający Ci informacji ma dbać o to, by nie ujawnić informacji objętych sekretem papieskim lub tajemnicą urzędową, których rozpowszechnienie mogłoby przynieść szkodę osobom trzecim. (Vademecum, n. 164).
Prawo do odszkodowania:
☛ na etapie dochodzenia wstępnego ordynariusz (kan. 1718 § 4) powinien – za zgodą stron – rozważyć czy nie byłoby wskazane rozstrzygnięcie kwestii odszkodowania na zasadzie słuszności, by uniknąć niepotrzebnych procesów. Masz prawo poprosić o zasądzenie takiego odszkodowania od sprawcy, któremu udowodniono winę – musi się on na to zgodzić;
☛ w procesie karnym możesz wnieść powództwo o naprawienie szkód (kan. 1729-1731). Poprzez taką interwencję – jeśli zostanie przez sędziego przyjęta – staniesz się pod każdym względem „stroną” w sprawie i będziesz mieć prawo do ustanowienia adwokata lub pełnomocnika, przedkładać dowody, brać udział w dyskusji nad sprawą. Powództwo takie możesz wnieść przed zakończeniem postępowania dowodowego i tylko przed sądem I instancji;
☛ masz także prawo do żądania odszkodowania od sprawcy w procesie spornym przed kościelnym trybunałem. Skargę do sądu możesz wnieść w dowolnym momencie (kan. 1502-1506).
Jeśli cokolwiek w przedstawionych tu pouczeniach jest dla Ciebie niezrozumiałe, masz prawo poprosić prowadzącego postępowanie o dodatkowe wyjaśnienia.
Copyright © catolico.pl. Wykorzystanie, kopiowanie i powielanie materiału wyłącznie za zgodą Redakcji
