Zakończyła się podróż apostolska papieża Franciszka – tym razem do Francji. Podczas dwudniowej wizyty papież odwiedził Marsylię, a jednym z bezpośrednich jej powodów było zakończenie III Spotkań Śródziemnomorskich. Ostatnia w tym roku zagraniczna podróż papieska jak w soczewce pokazuje zmianę, jaka dokonała się w podróżach apostolskich papieży.
Papież podróżnik
Pielgrzymka do Francji była 44 podróżą apostolską papieża Franciszka. Podczas ponad 10-letniego pontyfikatu Franciszek odwiedził 64 państwa na całym świecie. Pomimo podeszłego wieku, 86-letni papież tylko w tym roku odbył aż 5 zagranicznych podróży.
To dużo, ponieważ – co ciekawe – najmniej podróży apostolskich Franciszek odbył podczas pierwszych dwunastu miesięcy swojego pontyfikatu, bo tylko jedną, na Światowe Dni Młodzieży do Brazylii w 2013 roku. Najwięcej pielgrzymek, siedem – papież odbył w 2019 roku, tuż przed wybuchem pandemii. Pomimo kłopotów ze zdrowiem, między innymi dwóch przebytych operacji, w ostatnich latach Franciszek nie zwalnia: zrealizował odłożone wcześniej plany, a wciąż przygotowywane są nowe podróże.
Pierwszym papieżem, który zainaugurował podróże apostolskie, odwiedzając kraje na całym świecie, był Paweł VI. Ale to Jan Paweł II jest rekordzistą. Podczas 104 wizyt apostolskich odwiedził 127 krajów, w tym niemal 40 państw co najmniej dwa razy. Na liście państw odwiedzanych najczęściej na czele była zresztą Polska (9 razy), Francja (8 razy) i Stany Zjednoczone (7 razy). Trzeba jednak mieć świadomość, że ten trudny do pobicia rekord to zasługa bardzo długiego pontyfikatu Jana Pawła II, wybranego przecież na papieża w relatywnie młodym wieku.
Benedykt XVI odwiedził 28 krajów podczas 27 wizyt.
Dynamika pielgrzymek zagranicznych
Co wynika z porównania podróży zagranicznych Franciszka z jego poprzednikami? Przeprowadźmy to porównanie wyznaczając dla każdego pontyfikatu siedem pierwszych lat – to pozwoli na wychwycenie podobieństw i różnic w tym samym okresie. Dlaczego siedem lat? Ponieważ najkrócej z trzech papieży rządził Kościołem Benedykt XVI – niecałe 8 lat.
Jak widać, każdy z trzech papieży miał dość intensywny harmonogram pielgrzymek po całym świecie. Nawet Benedykt XVI niewiele ustępuje swojemu poprzednikowi oraz następcy. Wygląda na to, że na intensywność wizyt nie specjalnie ma wpływ wiek papieży.
Biorąc pod uwagę ten sam okres pontyfikatu, najwięcej pielgrzymek zorganizowano podczas pontyfikatu Franciszka, ale najwięcej krajów odwiedził w tym czasie Jan Paweł II. W przypadku Jana Pawła II, liczba 56 odwiedzonych w ciągu 7 państw lat nie uwzględnia powtórnych wizyty w tych samych krajach (np. w Polsce Jan Paweł II był w latach 1978-1985 dwukrotnie).
Taka jest też pierwsza charakterystyka podróży apostolskich Franciszka, biorąc pod uwagę już cały pontyfikat: wizyty są krótsze, często nawet jednodniowe, często dotyczą jednego kraju. Podczas pontyfikatu Jana Pawła II dominowały dłuższe pielgrzymki do kilku krajów z danego regionu.
Tylko cztery kraje Franciszek odwiedził dwukrotnie
Franciszek, podobnie jak robił to Benedykt XVI, nie powtarza raczej wizyt apostolskich w krajach już raz odwiedzonych. Tylko w czterech krajach papież z Argentyny był dwukrotnie. Chodzi o Francję, Kubę, Węgry i Panamę. Na Węgrzech, pierwszy raz złożył wizytę na zakończenie Roku Eucharystycznego w 2021. Była to jednodniowa wizyta w Budapeszcie, po której papież poleciał na kilkudniową pielgrzymkę na Słowację. Tegoroczna pielgrzymka na Węgry, w kwietniu, była już “pełnowymiarowa”. Dlaczego statystyka odnotowuje dwukrotną wizytę papieża na Kubie, przypomnimy za chwilę. Dwukrotna podróż do Portugalii była związana z 24-godzinnym pobytem w Fatimie, w związku ze 100-leciem objawień fatimskich w 2017 roku. Pełna podróż apostolska, bliźniaczo podobna do jego podróży do Polski, była związana z tegorocznymi Światowymi Dniami Młodzieży.
Dobór odwiedzanych krajów jest już zupełnie inny. O ile ponad połowa, niemal 60 proc. podróży apostolskich Benedykta XVI prowadziła do krajów europejskich, Franciszek zauważa Kościół poza Europą. Paradoksalnie, wcale nie Amerykę Południową, skąd pochodzi, lecz przede wszystkim Azję.
Jednak nie wyciągajmy z tego zbyt pochopnych wniosków, jakoby to dopiero Franciszek zauważył Kościół poza Europą. Przeciwnie, wrócił do stylu Jana Pawła II, co pokazuje zestawienie podróży apostolskich papieża Polaka: wykresy obrazujące państwa odwiedzane przez Franciszka i Jana Pawła II są bliźniaczo podobne. Z jedną różnicą – gdy Jan Paweł II bardziej stawiał na Afrykę, Franciszek stawia na Azję.
Papież na peryferiach
Wbrew licznym tezom publicystycznym, Franciszek nie jest odkrywcą państw i małych wspólnot kościelnych nie odwiedzanych dotąd przez papieży. Statystyki nie kłamią: z powodu wieku, Franciszek nie ma szans podczas swego pontyfikatu odwiedzić 127 krajów, tylu, ile nawiedził wybrany w młodym jak na papieży wieku Jan Paweł II.
Obrazuje to poniższa tabela, która przedstawia kraje odwiedzane przez papieży w poszczególnych konfiguracjach. Tylko 11 krajów odwiedzili wszyscy trzej papieże. Oprócz Polski, należą do nich Brazylia, Francja, Izrael, Jordania, Kuba, Malta, Meksyk, Portugalia, Stany Zjednoczone i Turcja. Jedenaście jest krajów, które odwiedzili Jan Paweł II i Benedykt, natomiast nie udał się tam jak dotąd Franciszek. Połowa z nich to kraje europejskie, nawet bliskie Franciszkowi jak Hiszpania (poza tym: Angola, Australia, Austria, Benin, Chorwacja, Czechy, Kamerun, Liban, Niemcy, Wielka Brytania). Jan Paweł II nie odwiedził dwóch krajów, gdzie byli jego następcy. Chodzi o Cypr i Palestynę.
Aż 67 krajów liczy lista krajów odwiedzonych przez Jana Pawła II, które po raz pierwszy w dziejach cieszyły się z wizyty papieża, a których nie odwiedzili potem już ani Benedykt XVI, ani Franciszek. Papież z Argentyny odwiedził natomiast jako jedyny 6 krajów, co oznacza że były to pierwsze wizyty zwierzchnika Kościoła katolickiego w tych państwach: cztery azjatyckie (Mjanma, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Bahrajn, Irak), jeden europejski (Macedonia Północna) i jedno afrykańskie: Sudan Południowy, państwo powstałe w 2011 roku.
Jednym słowem, papieżem odwiedzającym peryferia był… Jan Paweł II.
Wizyty “celowane”
Statystyki nie pokażą jednej ważnej cechy pielgrzymek apostolskich papieża Franciszka – którą z kolei dostrzegają watykaniści. Papieże Jan Paweł II i Benedykt XVI w głównej mierze odwiedzali kraje i Kościoły lokalne, kierując przesłania do wiernych z tamtego regionu. Kontynuowali zapoczątkowany przez Pawła VI okres otwarcia, że to papieże przybywają do dalekich krajów, by okazać bliskość swoim wiernym. Masowy obraz takich pielgrzymek utrwalił Jan Paweł II, z reguły gromadzący wokół siebie wielkie tłumy: zwłaszcza w Europie.
Franciszek zmienił ten charakter. Podróże są bardziej “celowane”, dedykowane, ich wybór jest determinowany przez realizowany temat.
– Pielgrzymki zmieniły swój charakter – potwierdza watykanista, zastępca redaktora naczelnego “Wszystko Co Najważniejsze” Michał Kłosowski. – Stały się mniej masowe, zwłaszcza jeśli patrzymy na nie przez pryzmat podróży do krajów europejskich Jana Pawła II
Najlepszym przykładem jest Francja, według statystyk kraj odwiedzony dwukrotnie. Jednak za pierwszym razem była to krótka, bo zaledwie 4-godzinna wizyta w Parlamencie Europejskim w Strasburgu i w Radzie Europejskiej (listopad 2014), za drugim razem – głównym powodem wizyty we Francji było zakończenie obrad Spotkań Śródziemnomorskich. Franciszek – inaczej niż Jan Paweł II – ani razu nie przybył do Paryża, Lyonu czy Lourdes.
– Obecny papież znacznie wyraźniej od swoich poprzedników pielgrzymuje nie tylko po to, aby odwiedzać i umacniać w wierze Kościoły lokalne i wiernych w danych krajach, ale również by realizować poprzez swe podróże ideę żywej dyplomacji – wyjaśnia watykanistka, koresponentka TVP w Rzymie Magdalena Wolińska Riedi.
Jedna z podróży na Kubę to 2-godzinne spotkanie na lotnisku w Hawanie z patriarchą Moskwy Cyrylem, punkt niespodziewanie dodany do dużo wcześniej ogłoszonej podróży apostolskiej do Meksyku. Pobyt w Grecji w kwietniu 2016 był zaledwie kilkugodzinny i obejmował tylko wyspę Lesbos, na której papież spotkał się z uchodźcami. Chciał w ten sposób otworzyć oczy świata na potrzeby migrantów masowo przebywających Morze Śródziemne.
– Pielgrzymki papieskie są bardziej dedykowane, regionalizowane, a przede wszystkim znacznie krótsze. Papież mówi bardziej adresowanym językiem. To już nie przemawianie do mas, tłumów, ale to przekaz docelowy do grupy, do której papież się udaje. Podróże apostolskie przestają być wielkimi pielgrzymkami masowymi, stają się faktycznie papieskimi wizytami. Obserwowaliśmy to od Iraku poprzez Japonię, aż teraz po Marsylię – mówi Michał Kłosowski.
Do Szwecji, również w 2016 roku, papież Franciszek udał się, aby wziąć udział w obchodach 500-lecia reformacji. Pierwszego dnia przywódca Kościoła katolickiego wziął udział w ekumenicznej ceremonii mającej na celu wspierać proces pojednania między luteranami i katolikami. Drugiego dnia wizyty w Malmo odprawił na stadionie Mszę św., po której udał się w podróż powrotną do Rzymu. Podobny charakter i przebieg miała – tym razem jednodniowa – podróż apostolska do Szwajcarii w czerwcu 2018 roku. Celem tym razem było ekumeniczne spotkanie w ramach Światowej Rady Kościołów. Po spotkaniu, przed wylotem do Rzymu, papież odprawił Mszę św. z biskupami szwajcarskimi.
Podobny zamysł, związany z określoną rocznicą, tym razem ściśle związaną z katolicyzmem, miała pielgrzymka papieska do Fatimy w 2017 roku – 13 maja przypadła wówczas setna rocznica objawień maryjnych. Do Irlandii w 2018 roku Franciszek przybył na zakończenie Światowego Spotkania Rodzin. Taki scenariusz – i taki cel – miała zresztą wizyta papieża w Polsce w 2016 roku z okazji Światowych Dni Młodzieży. Dodano do niej Mszę św. w Częstochowie, a także wizytę w Auschwitz oraz w szpitalu w Prokocimiu, co jednak wciąż tematycznie odpowiadało zamysłowi realizowanemu w ramach ŚDM.
Nie oznacza to oczywiście, że podczas pontyfikatu Franciszka brakuje klasycznych pielgrzymek apostolskich. Są, ale jest ich mniej. Obecny papież kontynuuje wizyty regionalne, odwiedzając kilka krajów jednocześnie, głównie w Azji, Afryce i Ameryce Południowej, przewodnicząc Mszom, spotykając się z biskupami, księżmi, wiernymi. Ale warto zwrócić uwagę, że niemal za każdym razem włącza w ich przebieg – poprzez swoje przemówienia, charakter spotkań, gesty – tematy związane z ekumenizmem i dialogiem międzyreligijnym, ekologią, apele o zaprzestanie wojen, a także podnosi kwestie migrantów i uchodźców.
– To nowa rola katolicyzmu w dzisiejszym świecie, która wyraża się w stosunkach międzynarodowych i to właśnie na forach międzynarodowych dyplomacja Stolicy Apostolskiej poprzez obecność papieża potwierdza swe zaangażowanie na rzecz pokoju, obrony godności ludzkiej, troski o los uchodźców i migrantów na świecie czy kwestii ochrony środowiska. A zatem dotyka wielu bardzo aktualnych tematów, które dotyczą działalności całej społeczności międzynarodowej.
Dlaczego nie Argentyna?
Na koniec dwie statystyczne ciekawostki. Biorąc pod uwagę również pielgrzymki Pawła VI, pięć państw na świecie może szczycić się tym, że odwiedzili je czterej zwierzchnicy Kościoła katolickiego. Są to Stany Zjednoczone, Turcja, Izrael, Jordania i Portugalia.
I ciekawostka kolejna. Trudno sobie wyobrazić Jana Pawła II, który ani razu nie przybywa do swojej Ojczyzny; powracał do Polski dziewięciokrotnie. Benedykt XVI trzy razy był w Niemczech podczas swego pontyfikatu. Tymczasem wśród państw jak dotąd nie odwiedzonych przez Franciszka znajduje się jego ojczysta Argentyna. Kard. Jorge Bergoglio wyjechał z niej w marcu 2013 roku jako arcybiskup Buenos Aires i po niespodziewanym wyborze na Stolicę Piotrową jak dotąd tam nie powrócił. Pielgrzymka do Argentyny była planowana na kwiecień 2024, ale ostatnio pojawiły się informacje, że przygotowania do niej zostały “wyhamowane”.
